Kako nedavna iskopavanja u Šaraimu, Sokohu, Siklagu i Lakišu potvrđuju istoriju iz drevnog kraljevstva Jude i zašto je to važno za biblijsku pouzdanost?
Tokom proteklih 14 godina (2007–2021), arheološka iskopavanja su se odvijala na četiri odvojena lokaliteta u judejskom podnožju: Kirbet Kajafa (biblijski Šaraim, pominje se u Jošui 15:36, 1. Samuelovoj 17:52 i 1. Dnevnika 4:31 ), Kirbet el-Ra’I (biblijski Siklag, koji se spominje u južnoj Judi u Jošui 15:31), Sohot (Jošua 15:35) i Lakiš (spominje se u južnoj Judi u Jošui 15:39). Kao gradovi koji se spominju u Svetom pismu u južnom dijelu Izraela (i za vrijeme podijeljene monarhije, Jude) na zapadnoj granici s Filistejcima, trebalo bi očekivati da su bili utvrđeni gradovi, sa zidinama i kapijama.
Od 1990-ih, sve više i više dokaza o južnom kraljevstvu Jude izlazi na vidjelo, uključujući pečate, keramiku, ispisane ploče i prstenje koji spominju Davida, Solomona ili nekog kasnijeg kralja iz „Davidovog doma“. Dok su skeptični biblijski arheolozi i istoričari nevoljno prihvatili ove nalaze, oni su zadržali stav da je Judeja bila maleno kraljevstvo, ili čak malo poglavarstvo od malog značaja. Čak i skoro, 2010, liberalni jevrejski arheolog Izrael Finkelštajn rekao je u intervjuu da je Jerusalim bio nešto više od „sela na brdima“ i da je Davidova vojska bila „500 ljudi sa motkama u rukama koji viču, psuju i pljuju – a ne popuna velike vojske kočija opisane u tekstu.“[1]
Ali nedavna arheološka iskopavanja počela su mijenjati to mišljenje kako sve više informacija izlazi na vidjelo. Otkriveni su dokazi o dobro utvrđenim gradićima i gradovima, a isplivalo je nekoliko važnih artefakata s biblijskim imenima.
Šaraim
Najmanje od iskopanih nalazišta je Kirbet Kajafa (biblijski Šaraim). Grad se nalazio na granici sa Filistejom, preko puta Tel es-Safija (biblijskog Gata). Nakon što je David ubio Golijata i izraelske vojske razbile Filistejce, izraelske vojske su ih jurile dok su bježali natrag kroz Šaraim na putu za Gat (Jošua 15:31). Iskopavanja su se odvijala od 2007. do 2013. godine i otkrila su jako utvrđen grad sa „bogatim slojem razaranja“ okružen kazamatskim zidom (dvostruka, paralelna linija zidova sa pregradnim zidovima), dvije kapije i niz kuća uz gradski zid.[2] Tokom njihove posljednje godine tamo, u sezoni 2013. otkrivena je monumentalna upravna zgrada na akropoli. Utvrđeno je da je građevina iz vizantijskog doba (oko 500. godine nove ere), ali dalja iskopavanja su pokazala da je izgrađena na zgradi iz vremena kralja Saula i Davida (oko 1050-1000 prije n.e.). Ova ranija zgrada pokrivala je više od 10.000 kvadratnih stopa, a njeni zidovi su bili debeli tri stope. Prema autorima dokumenta, vjerovali su da je „zauzimala najvišu i najvažniju lokaciju — u centru lokacije, sa pogledom na cijeli grad, kao i na okolno područje, sve do Jerusalima i planina Hebron na istoku i Ašdoda na zapadu. Ova ogromna građevina bila je i istaknuta i moćna tačka grada. Odražava moć i vlast nad gradom, kao i regionom.“[3]
Ali glavni nalaz bio je ostrakon (krhotina keramike sa natpisom) otkriven 2008. sa pet redova najstarijeg poznatog hebrejskog teksta ikada otkrivenog, za koji se vjeruje da je hiljadu godina stariji od svitaka s Mrtvog mora. Tekst je dobio brojne (i različite) prevode, od kojih jedan tvrdi da sadrži upućivanje na starješine koji uspostavljaju kralja,[4] dok drugi tvrdi da je to uputstvo kralju da se sjeća siromašnih i udovica i da izvrši pravdu u njihovo ime.[5] Obje ove stvari se spominju u Svetom pismu, Saula je narod u Gilgalu učinio kraljem Izraela (1. Samuelova 11:14-15) a Božje upute kraljevima, prinčevima i vođama u Izraelu bile su da ne iskrivljuju pravdu (Isaija 1:17, 23; Jeremija 7:6–7, 22:1–3), tako da je bilo koji prevod u skladu sa Svetim pismom po ovim tačkama. Prevodioci gore pomenutog teksta obojica smatraju da je ostrakon iz vremena kralja Saula (oko 1100–1050 prije n.e.).
Zanimljivo, jedino drugo biblijsko spominjanje Šaraima (1. Dnevnika 4:31) nam govori da je ovaj grad bio naseljen „do Davidovog kraljevanja“. Ovo je značajno jer nakon što su Saul i njegov sin Jonatan ubijeni na planini Gilboa (sjeverni Izrael) i razbijene izraelske vojske, Filistejci su izvršili napad na nekoliko gradova u Izraelu i Judi. Nedugo nakon Saulove smrti, Davidova vojska i vojska Išbošeta, Saulovog sina, su se upustile u bitku (2. Samuelova 2:12–17). Zatim, nakon što je Išbošet ubijen u puču u palati, David je krunisan za kralja cijelog Izraela u Hebronu. Nakon toga, David i izraelske vojske su se borile protiv Jevuseja u Jerusalimu i zauzele grad (2. Samuelova 5:6-9).
Zatim čitamo da je David skrenuo pažnju na Filistejce, koji su do tog vremena okupirali veći dio zapadnog Izraela sve do Bal Ferasima, oko desetak kilometara sjeverozapadno od Jerusalima (2. Samuelova 5:19-25). Nedugo kasnije, ponovo je razbio Filistejce i otjerao ih sve do obalnih ravnica, čak je zauzeo i grad Meteg-Amu, koji je vjerovatno bio zapadno predgrađe Gata (2. Samuilova 8:1). David je tada pobijedio Moab, Edom i Siriju (2. Samuelova 8:2–5). Postavio je garnizone u Siriji i Edomu (2. Samuelova 8:6, 15) ali nije ponovo postavio garnizone u zapadnom Izraelu. Stoga se čini da su Filistejci uništili Šaraim odmah nakon poraza Saula, ali Davidovo pobjeđivanje Filistejaca nekoliko godina kasnije i njihovo potčinjavanje i danak značilo je da mu nije bila potrebna jaka granica na ovoj zapadnoj strani kraljevstva. Dakle, gore spomenuti gradski zidovi i „administrativna zgrada“ su možda izgrađeni za vrijeme Saulove vladavine i trajali su do vremena Davidove vladavine nad Judom, ali do vremena kada je postao kralj nad cijelim Izraelom, grad je bio uništen. Ovo se dobro slaže sa 1. Dnevnika 4:31.
Sohot
Sohot ili Sokoh je bio jedan od gradova južne Jude (Jošua 15:35). Sokot je bio mali grad opasan zidinama sa dvije osnovne građevinske faze, utvrđen za vrijeme Roboama (2. Dnevnika 11:7) i takođe u osmom vijeku prije nove ere, vjerovatno iz vremena kralja Uzije (Azarije), za koga je zabilježeno da je utvrdio južnu Judeju, pa čak i okupacija filistejskih zemalja. Ali Sohot/Sokoh je postojao kao selo mnogo ranije i zapravo je bio mjesto gdje su se ulogorili Filistejci kada se odigrala bitka Davida i Golijata (1. Samuelova 17:1). Poslednje spominjanje Sohota nalazi se u 2. Dnevnika 28:18, kada su grad zauzeli i okupirali Filistejci za vrijeme vladavine zlog kralja Ahaza (Uzijinog unuka). Od posebne pažnje u ovom arheološkom iskopavanju iz 2010. godine bila je drška kraljevske posude s imenom Sefanija. Prorok Sefanija bio je pra-praunuk kralja Ezekije, a prorokovao je u vrijeme judejskog kralja Josije. Kralj Ezekija je povratio veći dio južnog Izraela od Filistejaca i čak je osvojio djelove Filisteje (2. Kraljevima 18:8), tako da je vjerovatno da je Juda ponovo zauzeo Sokoh u to vrijeme, što znači da je vjerovatno da je Sefanijin pečat bio prorokov ili upućivao na njega.
Siklag
Iskopavanja u Kirbet al-Ra’I (biblijski Siklag) koja su se dogodila od 2015. do 2018. godine otkrila su nekoliko slojeva naseobina iz vremena sudija, masivna utvrđenja za vrijeme kralja Davida (oko 1050-1000 prije n.e.) i Solomona/ Roboama (oko 1000–900 prije n.e.), te persijski i helenistički sloj. Između slojeva iz vremena sudija i Davida, postojali su periodi filistejske okupacije (izvedeni iz filistejske keramike koja je dominirala na određenim nivoima). Siklag nije semitsko ime, već izgleda da je filistejskog porijekla.[6] Kada je Jošua popisao zemljište Judinog plemena, to je uključivalo mnoge gradove koje su u to vrijeme držali Filistejci, uključujući Siklag (Jošua 15:31).
Čitamo u 1. Samuelovoj 27:1–6 da su Siklag, za vrijeme kralja Saula, zauzeli Filistejci, ali da ga je Davidu na dar dao Ahiš, kralj Gata. Od posebnog značaja bio je sloj razaranja između Davidovog i Solomonovog sloja, koji tačno odgovara 1. Samuilovoj 30:1, gdje stoji da su, dok je David bio odsutan, došli Amaličani i spalili grad i sve odveli u ropstvo. David je uspio sustići i desetkovati Amaličane i povratiti sav narod i plijen (1. Samuelova 30:16–20). Ali vjerovatno su on i njegova vojska morali obnoviti grad. Postoje dokazi o ponovnoj upotrebi kamena za gradnju, a obnova je bila u mnogo manjem obimu nego što je bio nekadašnji grad, samo oko jedne desetine veličine.[7]
Opet, ovo bi se dobro uklopilo u biblijski tekst, koji nas obavještava da je kralj Saul poginuo u borbi dok se David vraćao u Siklag. Ubrzo nakon toga, David je otišao u Hebron i krunisao se za kralja Jude (2. Samuelova 2:1-4), pa su se on i njegova porodica i vojska preselili u Hebron. Siklag nije trebao biti tako velik kao što je bio, pa je smanjen. Međutim, ovo manje selo trajalo je samo kratko i završilo naglim uništenjem, ostavljajući na desetine kompletnih keramičkih posuda u sloju razaranja.[8] Ovo odgovara prikazu Šišakovog pohoda za vrijeme Roboama, kada je Šišak opljačkao južnu Judu na putu za Jerusalim (2. Dnevnika 12:2–4). Šišak ne bi bio zainteresovan za pljačku judejske grnčarije, što jasno pokazuje njegovo pljačkanje zlatnih artefakata u hramu u Jerusalimu.
Lakiš
Pretposlednje nalazište koje su Garfinkel i njegovi saradnici iskopali (2013–2017), a daleko najveće, bilo je Lakiš. U južnom kraljevstvu Jude, Lakiš je vjerovatno bio drugo najvažnije mjesto pored Jerusalima. Grad kakav je bio u vremenskom okviru oko 1000–900 prije n.e. (nivo 5) bio je zaokružen masivnim zidom debljine skoro 10 stopa (3 m) sa stambenim zgradama koje se naslanjaju na zid.[9] Prema 2. Dnevnika 11:5–12, Roboam, Solomonov sin, utvrdio je Lakiš zajedno s nekoliko drugih gradova u Judi. Ovo se dobro slaže sa vremenskim okvirom procijenjenim za gradsko utvrđenje i naseljavanje tokom ovog perioda. Biblijska hronologija datira Roboamovu vladavinu u 979–962 prije n.e., a konvencionalni arheolozi 931–913 prije nove ere, od kojih oba odgovaraju predloženim datumima.
Lakiš se spominje više puta u Starom savezu, počevši od spominjanja njegovih Amorejaca prije nego što ga je Izrael osvojio u Jošui Nunovu 10:31–32. Posljednji put se spominje u Nehemiji 11:30, jer su se neki Izraelci vratili tamo iz vavilonskog ropstva za vrijeme Ezre. Shodno tome, postoji devet glavnih arheoloških slojeva koje treba pregledati na Telu, pri čemu najstariji ima najviše brojeva. Nivo 3 je pozitivno identifikovan kao nivo kada su asirski kralj Sinakirib i njegove vojske uništile grad 701. godine prije Hrista, jer su na tom nivou pronađeni pozitivni dokazi o opsadnom humku (npr. 2. Dnevnika 32:9 ). Nivo 2 bio je tada aktuelni grad koji je Nebuhadnezar uništio 586. godine prije Hrista (npr. Jeremija 34:7), a Nivo 1 je bio sloj koji pokriva vrijeme nakon izgnanstva spomenuto u Nehemiji 11:30.
Nivo 5 je onaj sa najimpresivnijim odbrambenim strukturama i datiran je u 1000–900 prije n.e. Tipovi keramike pronađeni na ovom nivou su tipična judejska keramika pronađena na drugim mjestima u Izraelu iz istog perioda, a pored debelih zidova, ostaci tvrđave pronađeni su na nivou 5.[10] Posebno treba napomenuti da nije bilo razarajućeg sloja između Nivoa 5 i Nivoa 4. U stvari, čini se da je Nivo 4 izrastao i proširio se na veće područje od Nivoa 5.[11] Kako se stanovništvo povećavalo, ljudi su počeli da se kreću i grade izvan zidina tvrđave, ali su i dalje imali mogućnost povlačenja unutar zidina tvrđave u slučaju bitke ili opsade. Isti obrazac se ponovio između Nivoa 4 i Nivoa 3: nema sloja razaranja, već urbano prostranstvo i ponovna upotreba materijala.[12] Krčazi s četiri drške, na nekima su pečati na kojima se nalaze imena Hebron i Sokoh (i možda Mareša), svjedoče o trgovini između judejskih gradova.
Arheologija potvrđuje Sveto pismo (iznova i iznova)
Iskopavanja na ova četiri Tela (arheološke humke bivših sela i/ili gradova) u južnom dijelu kraljevstva Jude savršeno odgovaraju opisima događaja u Bibliji, počevši od Jošue i kroz knjige o kraljevima i dnevnike (pa čak i do Nehemijinog vremena).
Oni su dokaz široko rasprostranjene monarhije, od vremena Saula do poslednjih judejskih kraljeva, sa resursima za izgradnju i utvrđivanje velikih gradova i uspostavljanje trgovine između njih. Izraelci (i Judejci) iz vremena ujedinjenih i podijeljenih monarhija nisu bili otrcana grupa sitnih poglavarstva kako su to zamislili liberalni kritičari, već složeno društvo kojim su vladali povremeno pobožni i, češće, zli kraljevi koji nisu slijedili Gospoda nego umjesto toga pali u idolopoklonstvo. Istorijski dokazi o ratovanju sa vanjskim monarsima (iz Egipta, Asirije i Vavilona) svjedoče o tačnosti Svetog pisma kada se dotiče istorijskih pitanja. Dokazi ne „dokazuju“ Sveto pismo, ali nam pomažu da vidimo da je ono što je zapisano pouzdano i istinito. A kada neko ima ispravnu perspektivu da je Riječ Božja apsolutna istina od sveznajućeg i svetog Boga, slijedi da je biblijska istorija istinita, njena poruka o čovjekovom padu, potopu, rasijavanju u Vavilonu, i što je najvažnije, jevanđelju, istinita.
Pravi Davidov sin
Arheološki nalazi fizičkih predmeta koji nose opise članova „Davidovog doma“ još jednom služe da negiraju revizionističku istoriju koja je pokušavala da ustvrdi, i još uvijek insistira na tvrdnji da su David i Solomon bili mitski likovi. (Ovo ne treba da nas iznenađuje ako znamo da neki revizionistički „istoričari“ pokušavaju negirati i holokaust koji se dogodio u prošlom vijeku.) Već smo ranije istakli da poricanje doslovne istorije Postanja i istorijskog Adama potkopava samo jevanđelje. Hrist je u svojoj ljudskosti bio bukvalni potomak doslovnog Adama i došao je kao poslednji Adam koji je dao život od kada je prvi Adam donio smrt. Ali poricanje doslovnog Davida jednako je kritična greška. Hrist potiče od doslovnog Davida, a Pavle je naglasio ovu važnu vezu: „Ne zaboravi da je Isus Hristos uskrsnut iz mrtvih i da je bio od Davidovog potomstva – to je dobra vijest koju propovijedam.“ (2. Timoteju 2:8).
Kao hrišćani, znamo iz Svetog pisma da je David bio kralj Izraela, i to bi trebalo da utiče na naš odnos prema Gospodu Isusu. Kako to? Treba da zapamtimo da je Isusova ljudska loza bila iz Davidove loze, kao što je naglašeno u samom prvom stihu Novog saveza (Matej 1:1), i možemo (i trebamo) da slavimo Boga tako što ćemo se prisjećati onoga što je rečeno o Isusu tokom njegovog trijumfalnog ulaska — „Hosana Sinu Davidovu! Blagosloven koji dolazi u ime Gospodnje! Hosana na visini!“ (Matej 21:9). I Isus se lično poistovjećuje s Davidom na samom kraju Svetog pisma, podsjećajući sve istinske Božje skupštine kroz sve generacije: „Ja, Isus, poslao sam vam svog anđela da ovo posvjedoči skupštinama. Ja sam korijen i Davidov potomak i sjajna zvijezda jutarnja.“ (Otkrivenje 22:16). Od prvog stiha do poslednjeg poglavlja Novog saveza vidimo Hrista poistovjećenog sa Davidom – stvarnom osobom koja je bila pravi kralj – čiji je potomak istinski Kralj kraljeva!
______________________
[1] Robert Draper, “Kings of Controversy,” National Geographic (December 2010): 72–74.
[2] Yosef Garfinkel, Michael Hasel, and Martin G. Klingbeil, “An Ending and a Beginning: Why We’re Leaving Qeiyafa and Going to Lachish,” Biblical Archaeology Review 39, no. 6 (November/December 2013): 44–51.
[3] Ibid., 44–51.
[4] “Qeiyafa Ostracon Relates the Birth of the Kingdom of Israel,” Bible History Daily, May 7, 2012.
[5] Alan Millard, “The Ostracon from the Days of David Found at Khirbet Qeiyafa,” Tyndale Bulletin 62, no. 1 (2011): 6.
[6] Yosef Garfinkel and Saar Ganor, “Was Khirbet al-Ra’i Ancient Ziklag?” Strata 37 (2019): 53.
[7] Yosef Garfinkel, “The 10th Century BCE in Judah: Archaeology and the Biblical Tradition,” Jerusalem Journal of Archaeology (2021): 132.
[8] Garfinkel, “The 10th Century BCE in Judah,” 132.
[9] Ibid., 135–137.
[10] Hoo-Goo Kang and Yosef Garfinkel, “The Fortifications of Areas CC and BC at Tel Lachish,” American Journal of Archaeology 125, no. 3 (July 2021): 422.
[11] Ibid., 444.
[12] Ibid., 448–450.
