Legenda o svetom Đorđu (Georgiju, Đurđu, Džordžu…) i zmaju govori o svecu (umro 303. godine) koji je ukrotio i ubio zmaja koji je zahtijevao ljudske žrtve. Priča kaže da je zmaj prvobitno zagovarao danak seljana. Kad im je za zmaja ponestalo stoke i drangulija, počeli su se odricati ljudskog harača jednom godišnje. To je bilo prihvatljivo za seljane sve dok voljena princeza nije izabrana za sledeću ponudu. Svetac nakon toga spašava princezu odabranu kao sledeću žrtvu. Ova pripovjetka je prvi put smještena u Kapadokiju u najranijim izvorima 11. i 12. vijeka, ali je prenesena u Libiju u Zlatnoj legendi 13. vijeka.
Pripovjetka ima predhrišćansko porijeklo (Jason i Medeja, Persej i Andromeda, Tifon, itd.),[1] a zabilježena je u životima različitih svetaca prije nego što je posebno pripisana Svetom Đorđu. Naročito se pripisuje svetom Teodoru Tiru u 9. i 10. vijeku, a prvi put je prenesena na Svetog Georgija u 11. vijeku. Najstariji poznati zapis o svetom Đorđu kako je ubio zmaja nalazi se u gruzijskom tekstu iz 11. vijeka.
Legenda i ikonografija brzo su se širili kroz vizantijsku kulturnu sferu u 12. vijeku. Zapadnu hrišćansku tradiciju doseglo je još u 12. vijeku, krstaškim ratovima. Vitezovi Prvog krstaškog rata vjerovali su da se sveti Đorđe, zajedno sa svojim kolegama vojnicima-svecima Demetrijem, Mauricijem i Teodorom, borio zajedno s njima kod Antiohije i Jerusalima. Legenda je popularizovana u zapadnoj tradiciji u 13. stoljeću na osnovu latinskih verzija u Speculum Historiale i Zlatne legende. Isprva ograničena na dvorski ambijent viteške romantike, legenda je popularizovana u 13. stoljeću i postala je omiljena književna i slikarska tema u kasnom srednjem vijeku i renesansi, a postala je sastavni dio hrišćanske tradicije koja se odnosi na Svetog Đorđa i u istočnoj i u zapadnoj tradiciji.
Predhrišćanski prethodnici
Ikonografija vojnika svetih Teodora, Đorđa i Demetrija kao konjanika direktan je nastavak ikonografije tipa „Tračanski konjanik“ iz rimskog doba. Čini se da ikonografija zmaja izrasta iz zmije koja se uvija oko „drveta života“ s jedne strane, i sa drako stegom koji je koristila kasno rimska konjica s druge strane. Konjanici koji nose zmije i veprove široko su zastupljeni u stelama iz rimskog doba u znak sjećanja na konjičke vojnike. Rezbarije iz Krupca u Srbiji prikazuju Apolona i Asklepija kao tračanske konjanike, prikazane pored zmije spletene oko drveta. Druga stela prikazuje Dioskure (polubogove grčke mitologije) kao tračanske konjanike s obje strane zmije upletene oko drveta, koji svojim kopljima ubijaju vepra.
Razvoj hagiografskog narativa o borbi sa zmajevima paralelan je s razvojem ikonografije. Izvodi se iz predhrišćanskih mitova o zmajevima. Koptsku verziju legende o sv. Đorđu uredio je E.A. Wallis Budge 1888. godine, a njegove procjene se zasnivaju na izvorima iz 5. ili 6. stoljeća, po imenu „guvernera Dadianusa“, progonitelja Svetog Đorđa kao „zmaja od ponora“. Budge eksplicitno iznosi paralelu sa predhrišćanskim mitom.
„Sumnjam da veći dio cijele priče o Svetom Đorđu nije ništa više od jedne od mnogih verzija priče starog svijeta o sukobu između Svjetlosti i Tame, ili Ra i Apepija, i Marduka i Tiamata, satkanih na nekoliko tankih niti istorijska činjenica. Tiamat, ljuskavi, krilati, prljavi zmaj i Apepi, moćni neprijatelj slavnog Boga sunca, bili su uništeni i poginuli u vatri koju je poslao protiv njih i njihovih zlotvora: i Dadianus, takođe zvani ‘zmaj’, sa svojim prijateljima šezdeset i devet guvernera, takođe je uništen vatrom prizvanom s neba molitvom Svetog Đorđa.“[2]
„Hrišćanska“ ikonografija
Prikazi „militantnog Hrista“ koji gazi zmiju nalaze se u hrišćanskoj umjetnosti s kraja 5. vijeka. Ikonografija konjanika s kopljem koji pobjeđuje zlo postaje aktuelna u ranom srednjovjekovnom periodu. Ikonografski prikazi svetog Teodora kao ubice zmajeva datirani su već u 7. stoljeću, a izvjesno do 10. vijeka (najstariji izvjesni prikaz Teodora kako ubija zmaja nalazi se u Agtamaru, oko 920. godine). Priča se da je Teodor uništio zmaja u blizini Eukaite u legendi ne mlađoj od kasnog 9. vijeka. Rani prikazi konjanika koji ubija zmaja teško da će predstavljati svetog Georgija, koji je u 10. stoljeću prikazan kao ubica ljudske figure, a ne zmaja.
Najranija slika svetog Teodora kao konjanika (nazvanog na latinskom) potiče iz Vinice u sjevernoj Makedoniji i, ako je istinita, datira iz 6. ili 7. vijeka. Ovdje Teodor ne ubija zmaja, već drži zmajski steg. Na jednoj od ikona u Vinici nalazi se i najstarija predstava Svetog Đorđa sa zmajem: Đorđe stoji pored kinokefalnog Svetog Kristofora, a oba sveca gaze zmije sa ljudskim glavama i kopljem im ciljaju u glavu. Megvajer (Maguire, 1996) povezao je prelazak sa neimenovanih konjičkih junaka koji se koriste u kućnoj magiji na regulisaniju ikonografiju imenovanih svetaca ka bližoj regulaciji svetih slika nakon ikonoklazme 730-ih.
Na Zapadu je prikaz rimskog konjanika iz doba Karolinga koji gazi i probija zmaja između dva sveca vojnika kopljem i štitom stavljenim na podnožje crux gemmata, prethodno u Riznici bazilike Svetog Servatija u Mastrihtu (izgubljene od 18. v.). Predstava je preživjela na crtežu iz 17. vijeka, koji se danas nalazi u Francuskoj Nacionalnoj biblioteci u Parizu.
„Pokrštavanje“ ikonografije tračanskih konjanika može se pratiti do kapadokijskih pećinskih crkava Goreme, gdje se na freskama iz 10. vijeka vide vojni sveci na konjima koji se suočavaju sa zmijama sa jednom, dvije ili tri glave. Jedan od najranijih primjera je iz crkve poznate kao Mavrukan, koja se uglavnom datira u 10. vijek, koji prikazuje dva „sveta jahača“ kako se sučeljavaju sa dvije zmije upletene oko drveta, u upečatljivoj paraleli sa stelom Dioskura, osim što jahači sada napadaju zmiju na „drvetu života“ umjesto vepra. U ovom primjeru izgleda da su prikazane dvije zmije sa odvojenim glavama, ali drugi primjeri Kapadokije iz 10. stoljeća pokazuju polikefalne zmije. Loše očuvana zidna slika u Yılanlı Kilise („Zmijskoj crkvi“) koja prikazuje dvojicu svetih Teodora i Georgija kako napadaju zmaja okvirno je datirana u 10. vijek, ili alternativno čak u sredinu 9. vijeka.
Prikaz montiranog ubice zmajeva iz 12. stoljeća, koji vjerovatno prikazuje Teodora, a ne Georgija, nalazi se na četiri ploče mukarne u crkvi Cappella Palatina u Palermu.
Transfer do Svetog Đorđa
Motiv zmaja je prenijet na legendu o Đorđu od njegovog kolege vojnika-sveca, Svetog Teodora Tira.[3]
Sveti Teodor i Đorđe prikazani su jedan pored drugog kao konjički heroji. Teodor ubija zmaja, a Đorđe ljudskog neprijatelja. (Manastir svete Katarine, Sinaj, 9. ili 10. vijek.)
Prenos zmajeve ikonografije sa Teodora, ili Teodora i Đorđa kao „Dioskura“, na samog Georgija, prvi put postaje opipljiv početkom 11. vijeka. Najstarije određene slike svetog Georgija koji se bore protiv zmije i danas se nalaze u Kapadokiji.
Zlatna legenda
U poznatoj verziji Jacobusa de Voragine Legenda aurea (Zlatna legenda, 1260-ih), narativna epizoda o Svetom Georgiju i Aždaji dogodila se negdje u mjestu koje je nazvao „Silena“, u Libiji.
Silenu u Libiji napao je zmaj koji bljuje otrov koji je stanovao u obližnjem jezeru, trujući selo. Da bi spriječili atak na sam grad, ljudi su mu nudili dvije ovce dnevno, zatim muškarca i ovcu, i na kraju svoju djecu i omladinu, izabrane lutrijom. Jednom je žrijeb pao na kraljevu kćer. Kralj je ponudio sve svoje zlato i srebro da se njegova kći poštedi, ali narod je to odbio. Kćerka je poslana na jezero, obučena kao nevjesta, da je pojede zmaj.
Sveti Georgije je slučajno stigao na lice mjesta. Princeza ga je pokušala natjerati da ode, ali on se, kao pravi vitez-kavaljer, zakleo da će ostati. Zmaj je izišao iz jezera dok su razgovarali. Sveti Georgije se prekrstio i potjeravši konja, ozbiljno ga ranio kopljem. Zatim je pozvao princezu da mu baci svoj pojas (zonu) i stavio ga zmaju oko vrata. Kad je to učinio, zmaj je slijedio djevojku poput „krotke zvijeri“ na povocu.
Princeza i Sveti Đorđe odveli su zmaja natrag u grad Silenu, gdje je prestrašio stanovništvo. Sveti Đorđe se ponudio da ubije zmaja ako pristanu postati hrišćani i krstiti se. Petnaest hiljada ljudi, uključujući kralja Silene, prešlo je na hrišćanstvo. Đorđe je tada ubio zmaja, odrubivši mu glavu mačem, a tijelo je odvezeno iz grada na četvoro kola sa volovskim zapregama. Kralj je sagradio crkvu Blažene Djevice Marije i Svetog Đorđa na mjestu gdje je zmaj umro, a izvor je potekao s njegovog oltara vodom koja je liječila sve bolesti. Samo latinska verzija uključuje sveca koji pogađa zmaja kopljem, prije nego što ga ubije mačem.
Pripovjetka o Zlatnoj legendi je glavni izvor priče o Svetom Đorđu i Zmaju primljena u zapadnoj Evropi, te je stoga relevantna za Svetog Đorđa kao sveca zaštitnika Engleske. Princeza ostaje neimenovana u verziji Zlatne legende, a ime „Sabra“ dao joj je pisac elizabetanskog doba Ričard Džonson u svojoj knjizi „Sedam prvaka hrišćanstva“ (Seven Champions of Christendom, 1596). U tom djelu je prerađena u egipatsku princezu. Ovo djelo uzima velike slobode s materijalom i čini da se Sveti Georgije ženi Sabrom, i ima englesku djecu, od kojih jedno postaje Čovjek iz Vavrika.[4] Alternativna imena koja je princeza dobila u italijanskim izvorima još iz 13. vijeka su Kleolinda i Aja.[5]
Srednjovjekovna ikonografija
Svetac je prikazan u stilu rimskog konjanika u tradiciji „tračanskog Herosa“. Postoje dva glavna ikonografska tipa, „sažeti“ oblik koji prikazuje samo Đorđa i zmaja, a „detaljni“ oblik uključuje i princezu i gradske zidine ili kule Lacije (Lasije), a gledaoci svjedoče čudu. „Sažeti“ tip potiče iz Kapadokije, u periodu od 10. do 11. vijeka (prenesen iz iste ikonografije povezane sa svetim Teodorom iz Tira u 9-10. vijeku).
Motiv Svetog Đorđa kao viteza na konju koji ubija zmaja prvi se put pojavio u zapadnoj umjetnosti u drugoj polovini 13. vijeka. Tradicija da se svečev grb prikazuje kao crveno-bijeli krst sv. Georgija razvija se u 14. stoljeću.
Crkveni praznik pod „crvenim slovom“
Đurđevdan je praznik i katolika i pravoslavaca, poznat kao Ederlezi kod Roma. Jako puno običaja vezuju se za njega, kao i magijskih radnji za zaštitu, zdravlje i plodnost, koje se tog dana obavljaju. Običaji i vjerovanja srpskog naroda vezana za Đurđevdan su u narodu svakako postojali i prije nego što je primio hrišćanstvo. Sveti Đorđe je svojim praznikom izvjesno zauzeo mjesto starog srpskog božanstva plodnosti Jarila i njegovog praznika.
Legenda o „sv. Đorđu“ kao klasični primjer srednjovjekovne mitomanije i idolatrije
Kad je crkva uklonila Bibliju izvan domašaja naroda negdje u 5. vijeku, otvorio se prostor za razvoj raznih kultova svečeva, relikvija, mitova, idolatrije, „pokrštavanja“ pagana putem kompromisa ili sile, te napokon religijskog monopola i biznisa na račun svega navedenog.
Iz legende o „Georgiju“ možemo zapaziti određene obrasce koji su manje-više prisutni u kompletnoj idolatriji i sujeverju pseudo hrišćanstva.
- Izmišljotine su prerađene, prilagođene i lokalizovane stare paganske legende koje imaju određena vrlo tanka istorijska uporišta (kao na primjer, zmija/zmaj oko drveta je očito ko zna koliko puta prerađena i mitologizovana priča o prvobitnoj zmiji u Edenu).
- „Svetac“ je uglavnom zamjena starog božanstva ili „narodni heroj“, nerijetko militantnog tipa, koji je napravio određeni „podvig“ kao mješavinu ljudske hrabrosti i magijskih elemenata. (Drugi takođe dominanti tip „svetaca“ su askete/monasi/podvižnici. Treći tip su vladari.)
- Oni koriste svoje „podvige“ kao jednu vrstu ucjene da pridobiju narod za „hrišćanstvo“ tj. idolopoklonstvo koje sada trebaju upražnjavati pod plaštom „nove“ religije. To ujedno služi kao okidač za serijska „čuda“ povezana sa tim „svecem“ ili svetilištem koje mu je posvećeno. (Vidimo da se u Zlatnoj legendi odmah posle ubijanja zmaja gradi crkva gdje počinje da teče „čudotvorna voda“. Naravno, imidž „čudotvorstva“ je najbolja reklama za dugoročnu održivost i prihode „svetilišta“.)
- Sam „svetac-vitez“ je polumistik koji koristi osjenjivanje krstom kao neku vrstu zaštite protiv „sila zla“ ili garancije uspjeha u poduhvatu. (Da se nije „prekrstio“, Georgije bi vjerovatno bio poražen u borbi sa zmajem, koji je zatim toliko promijenio ćud da ga je princeza odvela na povodnik kao pudlicu, a kasnije se bez otpora prepustio maču. Valjda bi bilo logičnije da se dodatno razbjesnio nakon uboda kopljem? Takođe je interesantno zapaziti da je pomenuti „povodac“ zapravo bio ritualni pojas ili kanap.)
- „Svetac“ dalje živi u narodnoj tradiciji kao „zaštitnik“ (obično „specijalizovan“ za određeni domen „zaštite“) ili porodična/plemenska/narodna slava.
- Napokon, sam narod živi sa svojim „svecem“ („svečevima“) u potpunoj religijskoj obmani, ispranog mozga mitomanijom, idolatrijom, sujeverjem i tradicijama koje poistovjećuje sa vjerom u Boga i koje je spreman fanatično braniti do smrti, duhovno obogaljen i neprijateljski nastrojen prema izvornim moralno obavezujućim istinama Svetog Pisma.
_____________________________
[1] St. George and the Dragon: Introduction in: E. Gordon Whatley, Anne B. Thompson, Robert K. Upchurch (eds.), Saints’ Lives in Middle Spanish Collections (2004).
[2] E. A. Wallis Budge, The Martyrdom and Miracles of Saint George of Cappadocia (1888), xxxi–xxxiii; 206, 223. Budge (1930), 33-44 also likens George against Dadianus to Horos against Set or Ra against Apep. See also Joseph Eddy Fontenrose, Python: A Study of Delphic Myth and Its Origins (1959), p. 518 (fn 8).
[3] Robertson, Duncan (1998), The Medieval Saints’ Lives, pp. 51 f.
[4] Richmond, Velma Bourgeois (1996), The Legend of Guy of Warwick, New York: Garland, p. 221, note 2.
[5] Runcini, Romolo (1999), Metamorfosi del fantastico: luoghi e figure nella letteratura, nel cinema, massmedia (in Italian), Lithos, p. 184, note 1.
