Mnoge pape su nastojali reafirmisati autoritet Rimokatoličke crkve u poređenju s autoritetom protestantskih crkava, za koje smatraju da nemaju apostolske akreditive (ili kako se to u pravoslavlju kaže „prejemstvo“). Pape svoj slučaj zasnivaju na dugom vjerovanju da je apostol Petar osnovao crkvu u Rimu. Hajde da ispitamo istorijske dokaze za ovo ključno učenje.
Primat Rima i Rimokatoličke crkve, zasnovan na tome da je apostol Petar osnovao crkvu u „vječnom gradu“ i kasnije tu mučenički stradao i sahranjen, svakako je bio osporavan još od srednjeg vijeka.
Tada su sumnje možda prvo izrazili Valdenzi, odvojena vjerska grupacija koja nije bila u skladu sa preovlađujućom rimskom tradicijom. Po njihovom mišljenju, „ćutanje Biblije bilo je vrlo odlučujuće“, prema Oskaru Kulmanu u knjizi Petar: Učenik, Apostol, Mučenik (1953, 1962).
Tokom narednih vjekova drugi su pokretali sporadične izazove protiv učenja da je Petar bio u Rimu, ali niko nije krenuo u veći napad sve do ranog 19. vijeka. Ferdinand C. Baur iz Tubingena, primjenjujući hegelijanski model na svoje proučavanje ranog hrišćanstva, sugerisao je da je knjiga Djela apostolska ocrtala progresivni proces u kojem je petrovsko hrišćanstvo osporeno i zamijenjeno pavlinskim hrišćanstvom, iz kojeg se razvilo rimsko hrišćanstvo. Stoga je Petar bio po strani i nije bilo potrebe da bude u Rimu ili da se smatra vođom crkve. Iako su Baurovi savremenici odbacili njegov pristup, on je ipak uspio zadati udarac tradicionalnom gledištu. I na veliko nezadovoljstvo Vatikana, drugi su se bavili ovim pitanjem sa određenim stepenom žestine tokom 20. vijeka.
Papa Benedikt XVI je ponovo skrenuo pažnju javnosti na to pitanje pošto je preuzeo dužnost, a to je činio i njegov naslednik papa Franćesko, kao i drugi u poslednjih nekoliko godina.
Međutim, 1950-ih godina se dogodila ponižavajuća stvar za ovu crkvu. Naime, rimokatolički arheolozi su u Jerusalimu otkrili grobnicu u kojoj se nalazila kosturnica – sanduk sa kostima koji se koristio u jevrejskim sahranama iz prvog vijeka – koji je nosio ugravirano ime „Simon Bar Jona“ – pravo ime po kojem je apostol Petar poznat u jevanđeljima. Da ne dužimo, Vatikan je ubrzo zatim iznio vlastite arheološke dokaze da su Petrova grobnica i ostaci pokopani ispod glavnog oltara u bazilici Svetog Petra u Rimu. U središtu njihovog argumenta bio je sarkofag otkriven u prvoj polovini 20. vijeka, koji su nadležni organi počeli pomnije ispitivati u godinama nakon Drugog svjetskog rata.
Teška stvar
Nažalost, ne postoji način da se dokaže da li se u sarkofagu ili kosturnici nalaze pravi Petrovi ostaci. Stoga bi moglo biti plodonosnije ostaviti arheologiju po strani i fokusirati se na istorijsku literaturu koja je svima dostupna za razmatranje.
Ovo je pristup koji je zauzet u jednom od glavnih doprinosa proučavanju ovog pitanja. Kulman, u knjizi Petar: Učenik, apostol, mučenik, dao je književnom materijalu svoju primarnu pažnju u traženju zaključka o stvari. Naučnici novijeg datuma su učvrstili taj pristup. Sažimajući svoje izlaganje na konferenciji Evropskog udruženja za biblijske studije u Rimu 2001. godine, Jurgen Cangenberg je primijetio: „Još otkako su iskopavanja ispod katedrale Svetog Petra počela 1940-ih i kulminirala službenom objavom pape Pija XII 1953. da su pravi ostaci Petra, mnogi naučnici su ostali skeptični u pogledu značaja otkrića.“ Dalje je primijetio da „čak i najsnažniji zagovornici autentičnosti otkrića ne mogu poreći da malo, ako išta o najranijim grobovima, pokazuje bilo kakav jasan hrišćanski karakter. Grobovi iz prvog i drugog vijeka hrišćanske ere veoma nalikuju tadašnjim uobičajenim mjestima za ukop iz obližnjih rimskih četvrti.“ Nadalje, rimski hrišćani nisu pokazivali zanimanje za ovo mjesto sve do „oko 160. n.e.“, kada su sagradili „jednostavan spomenik koji se sastojao od niše i dvorišta (Tropaion Gaii).“
„Najkasnije sredinom drugog vijeka nove ere,… hrišćani su identifikovali jednostavan grob u vatikanskoj nekropoli kao mjesto sahrane apostola Petra. Ovo je sve što se na naučno odgovoran način može reći o istoriji ove grobnice prije 160. godine nove ere.“ (Peter Lampe, „Rano hrišćanstvo u gradu Rimu“, u Hrišćani kao vjerska manjina u multikulturalnom gradu)
Cangenberg je, međutim, naglasio da ovaj spomenik nije mogao biti namijenjen obilježavanju apostolovog groba, „Pošto je sjećanje na … Petrovo prvobitno grobno mjesto izgubljeno u vrijeme kada je Tropaion podignut. Postojanje Tropaiona nije rezultiralo razvojem hrišćanskog groblja, već je bilo integrisano u nehrišćansku grobnu ulicu srednje klase.“ Tek u Konstantinovo vrijeme, rekao je on, „mjesto su čvrsto i konačno preuzeli hrišćani, čime su izbrisani svi raniji tragovi pogrebnih aktivnosti osim neposrednog prostora oko Tropaiona.“
U svjetlu ovoga, čini se da je Kulman opravdano potražiti literarne dokaze iz prvih nekoliko stoljeća za osnovu na kojoj bi se utvrdilo Petrovo prisustvo i mučeništvo u Rimu. Koji su onda dokazi koji potkrepljuju papsku tvrdnju o autoritetu za Rimokatoličku crkvu?
Kodirana informacija?
Opšte je poznato da Novi savez ne govori o Petrovom generalnom boravištu nakon njegovog hapšenja i namjeravanog pogubljenja od strane kralja Iroda Agripe I početkom 40-ih godina n.e. (Djela 12). S obzirom da se Petar ponovo pojavljuje u Jerusalimu nekoliko godina kasnije (otprilike 49. n.e.) na saboru apostola i drugih crkvenih vođa, kao što Luka bilježi u Djelima 15, razložno je pretpostaviti da se uglavnom sve vrijeme tu i bavio. Nakon toga zapisi Novog saveza ne govore ništa o Petrovoj lokaciji osim jednog komentara u njegovim vlastitim poslanicama: u 1. Petrovoj 5:13, on prenosi pozdrave od članova zajednice u „Vavilonu“.
Oni koji žele da vide Petra jasno postavljenog u Rimu, vide njegovu upotrebu termina „Vavilon“ kao šifru za Rim. Drugi pak insistiraju na tome da poslanica ne koristi kodirani jezik da prikrije mjesto boravka apostola. Zapravo nema ama baš nikakvih indicija u Prvoj Petrovoj poslanici da je pisana u Rimu niti postoji bilo kakva referenca na rimske hrišćane. Grad Vavilon je u vrijeme apostola bio pustinja, a Petar je u Jerusalimu sve vrijeme služio tamošnjoj hrišćanskoj zajednici, tako da je najvjerovatnije upotrijebio ovaj pojam kao simbol rasijanja (prinudnog egzila) hrišćana (vidi 1. Petrova 1:1). Ukoliko je Petar mislio na konkretnu lokaciju, to može biti samo Jerusalim, gdje su hrišćani bili izloženi velikom pritisku i progonstvu od strane tradicionalnih judaista (vidi: Djela 4:3-22; 5:17-42; 6:8 – 8:1; 8:3; 9:2; 14:5-6,19,20; 19:27 – 28:30, itd.).
Pokojni Karsten Tied je jedan od naučnika koji je nastojao da dokaže da je ta kodna riječ bila u upotrebi prije 70. n.e. Ali sam Tied je istakao da je „za stanovnika Rimskog carstva bilo savršeno moguće, i zaista sasvim prirodno, uporediti drevno Vavilonsko carstvo s Rimskim u smislu njihove odgovarajuće veličine, sjaja i moći, i jednako u negativnom smislu, u odnosu na njihovu dekadenciju i pad morala.“ Dakle, iako je termin Vavilon zaista bio korišten za Rim prije 70. godine n.e., svrha nije bila da se prikrije glavni grad carstva, već da se uzdigne njegov položaj u svijetu naglašavanjem paralela. Tako Tiedovoj tvrdnji da je Petar koristio termin Vavilon kako bi sakrio činjenicu da je on zapravo bio u Rimu nedostaje kredibilitet.
Vavilon je šifrovano ime za Rim i duhovni otpad u kasnijem pisanju Jovanovog Otkrivenja, i jasno postaje obilježje pisanja iz drugog stoljeća. Osim toga, Jevreji su koristili termin Vavilon na polemički način nakon 70. godine nove ere kada su Rimljani doveli do pada Jerusalima i uništenja hrama. Kao i Vavilonjani prije njih, Rimljani su uništili centar jevrejske religije. Ova upotreba je došla nakon navodnog datuma Petrovog mučeništva, ali bi se sigurno uklopila u upotrebu Vavilona za Rim u knjizi Otkrivenja.
Arheolog Margerita Gvardući, koja je pisala o otkriću špilja u Vatikanu, sugeriše da jevrejski istoričar Josif Flavije poriče prisustvo Jevreja u mesopotamskom Vavilonu u vrijeme kada je Petar pisao svoju poslanicu. Ipak, ona propušta da primijeti da je Josif Flavije elokventan po pitanju sredstava za jerusalimski hram koje su Jevreji u Vavilonu poslali. Njegovo spominjanje da u Vavilonu nema Jevreja je u kontekstu ratovanja na tom području sredinom prvog vijeka.
Na osnovu novosaveznog izvještaja, bilo bi vrlo moguće da Petar napiše svoju poslanicu iz samog grada tj. provincije Vavilon (Vavilonije). Njegova služba bila je za Jevreje, i, kako zapisi iz narednih vjekova pokazuju, Vavilonija je bila centar judaizma i prije i dugo posle Petra.
To bi svakako bilo prikladnije rješenje za njegovo boravište nego alternativa da je Pavle zanemario da se obrati Petru u svojoj poslanici hrišćanima u Rimu, i da je pedantni istoričar Luka propustio da primijeti Petrovo prisustvo kada su on i Pavle stigli tamo kao rezultat Pavlovog pozivanja na Cezara (Djela 28), negdje u prvoj polovini 60-ih prvog vijeka n.e. Unutrašnji dokazi poslanice Rimljanima, napisane oko 57-58. n.e., utvrđuju da Pavle nije znao ni za jednog apostola, a ponajmanje za Petra, koji je prethodio njemu u Rimu. Kao što su Valdenzi primijetili, šutnja Novog saveza o ovoj temi je zaglušujuća.
Isto tako, svoju poslednju poslanicu Pavle je pisao Timoteju (2. Timoteju) oko 66. godine iz Rima, neposredno pred smrt, u kojoj takođe nema apsolutno nikakvih indicija o Petrovom boravku u Rimu.
Dakle, ako Novi savez ne utvrđuje slučaj Petra u Rimu, koji drugi dokazi postoje?
Stvarni kontekst „Klimentove poslanice“
Budući da se slučaj ne može utvrditi iz Novog saveza, katolički pisci obično svoje argumente zasnivaju na nebiblijskom tekstu, pseudografu poznatom kao Prva Klimentova poslanica Korinćanima. Ovo pismo je vjerovatno (prema profesoru teologije Notr Dam Ričardu P. Mek Brajenu, autoru knjige Životi papa) djelo Klimenta poznatog na vatikanskoj službenoj listi pontifika kao Kliment I. Prema nekim ocima katoličke crkve, on je i Kliment koga Pavle spominje u svom pismu skupštini u Filipi (Filipljanima 4:3), mada opet, ne postoji nikakav način da se to potvrdi.
Klimentova poslanica se obično datira neposredno pred kraj prvog vijeka, a u njoj on iznosi izjavu o Petru i Pavlu:
„Da pređemo sa primjera iz davnih dana, hajde da … postavimo pred nas plemenite primjere koji pripadaju našoj generaciji. Zbog ljubomore i zavisti najveći i najpravedniji stubovi Crkve bili su proganjani, i borili se čak do smrti. Postavimo pred naše oči dobre apostole. Postojao je Petar koji je zbog nepravedne ljubomore izdržao ne jedan ni dva, nego mnogo trudova, i tako davši svoje svjedočanstvo otišao na svoje mjesto slave. Zbog ljubomore i svađe Pavle je svojim primjerom istakao nagradu strpljive izdržljivosti. Nakon toga je sedam puta bio okovan, tjeran u izgnanstvo, kamenovan, propovijedao na Istoku i na Zapadu, stekavši plemenitu slavu koja je bila nagrada njegove vjere, poučavajući pravednosti cijeli svijet i dostigavši najudaljenije granice Zapada.“
Iz ovog malog dijela zaključuje se da su i Petar i Pavle stradali u Rimu. Ali ova Klimentova izjava je izvučena iz konteksta. U članku objavljenom u Scottish Journal of Theology 2004. Majkl D. Gulder, penzionisani profesor biblijskih studija na Univerzitetu Birmingem u Ujedinjenom Kraljevstvu, ispitao je kontekst Klimentovog izvještaja. Primjenjujući literarnu analizu na tekst, Gulder je ustanovio da se izjava o Petru i Pavlu mora čitati u smislu prethodnog i sledećeg dijela. Prije gore citiranog odlomka, Kliment je naveo sedam starosaveznih primjera ljudi koji su stradali zbog ljubomore. (Samo je jedan, Kajinov brat Abel, zapravo umro zbog ljubomore.) Gulder je zatim nastavio da pokazuje da svaki starosavezni primjer ima novosaveznu paralelu u kojoj je svaki pojedinac ili grupa stradao na sličan način zbog ljubomore. Među ovim kasnijim primjerima, Kliment je prvo naveo „najveće i najpravednije stubove“ crkve; oni su se, poput Abela, „borili čak do smrti“. Ovaj opis bi svakako odgovarao apostolu Jakovu. Petar je, rekao je Kliment, pobjegao (baš kao što je Jakov pobjegao od svog ljubomornog brata Isava); a Pavle (kao Josif u Starom savezu) je bio predat u ropstvo.
Drugim riječima, kako je Gulder čitao poslanicu, Kliment se nije ni osvrnuo na pitanje da li su Petar ili Pavle ubijeni ili ne. U pismu je jednostavno identifikovano da su patili zbog ljubomore drugih. Klimentova svrha davanja ovih primjera bila je samo da ispravi Korinćane s obzirom na unutrašnje probleme koje je vidio kako proizlaze iz ljubomore i zavisti koje su se razvile među njima (1. Klimentova 3). Gulder smatra da je na osnovu ovog pojašnjenja Petar možda umro u svom krevetu u Jerusalimu, kako nam Kliment kaže.
Pavlova smrt stvara zagonetku za one koji smatraju da Klimentova poslanica govori o ljubomori koja je dovela do apostolove mučeničke smrti, jer oni takođe imaju tendenciju da prihvate tradicije drugog i trećeg vijeka, koje smatraju da je apostol umro po Neronovom nalogu nakon spaljivanja Rima. Na osnovu ovih kasnijih tradicija, Pavlova smrt je povezana s političkom svrhovitošću, a ne ljubomorom. Čini se da su ta dva gledišta (ni jedno od kojih se ne može potkrijepiti) nekompatibilna.
Što se tiče Petra, ne znamo ništa o njegovoj smrti ni iz jednog izvora iz prvog vijeka osim poslednjeg poglavlja četvrtog jevanđelja. On je opisan u Jovanu 21:18-19 samo kao vođen tamo gdje ne bi želio da ide, tj. u smrt. S obzirom na pretpostavku da je Jovan pisao ovo jevanđelje početkom 90-ih godina 1. vijeka, Petrova smrt bi tada već bila istorija, tako da nije razložno sumnjati u Petrovu nasilnu smrt kao svjedoka za Hrista. Međutim, neprovjerena tradicija da je on naopako razapet datira s kraja drugog stoljeća, skoro 150 godina nakon njegove smrti, a vezuje se opet za apokrifni izvor „Mučeništvo apostola Petra“. Od tog teško vjerovatnog čina naopakog raspeća kažu da potiče i obrnuti krst koji mnogi vide kao satanistički simbol (premda je krst kao predmet ili amajlija svakako okultni simbol).
Centralno uporište za ideju Petrovog i Pavlovog mučeništva je Klimentova upotreba termina prevedenog kao „svjedočenje“ ili „svjedočanstvo“. Mnogi čitaju tu riječ kao „mučeništvo“. Ali čini se da njegova upotreba za prenošenje tog značenja ne postoji ni u jednom drugom izvoru iz prvog stoljeća. Međutim, izraz se često koristi u Novom savezu kako bi se prenijela ideja o svjedočenju ili svjedoku. Tek nakon Klimentovog vremena, u kasnijem drugom vijeku, to je počelo da poprima značenje „mučeništvo“. U svjetlu literarne strukture Klimentove poslanice, bilo bi sigurnije tumačiti taj izraz kao „izgovoreno svjedočanstvo“ ili (doslovno) „svjedočenje“.
Zašto bismo, onda, trebali naći toliko toga da se čita u ovom dijelu Klimenta što zapravo ne stoji?
Od narednog vijeka čitamo izvještaje o vođama drugih sekti ili jeresi u Rimu. Justin Mučenik, građanin Rima, izvijestio je da je jeretik Simon Mag došao u njegov grad; ipak je potpuno ćutao o Petrovom navodnom prisustvu tamo. Koliko je realno da je Simon Mag, lokalni vračar iz Samarije (vidi Djela 8:5-25), kasnije kao zapažena ličnost došao u Rim, ostavljamo čitaocu da prosudi. Rekli bismo sa jednakom vjerovatnoćom koliko je vjerodostojna crkvena tradicija o Mariji Magdaleni sa uskršnjim jajima na audijenciji kod cezara Tiberija. Navodi se da je Markion, još jedan jeretik, boravio u Rimu. Dodajte ovome Valentina, vodećeg učitelja sekte koja je danas klasifikovana kao gnostička. Čini se da je prisustvo u Rimu postalo aspekt identiteta ili autentičnosti neke vjerske grupe. Budući da je nadolazeći ortodoksni „hrišćanski“ pokret vidio Petra kao poglavara apostola nakon Isusove smrti, on je nekako morao biti uveden na rimsku scenu kao sredstvo potvrđivanja ili davanja autoriteta toj crkveno-državnoj religiji.
Iza ovog obmanjivačkog paganskog koncepta nalazi se premisa da samo mjesto ili ljudska ustanova daju garanciju dobrog nasleđa ili ispravnosti religije, dok u stvarnosti pred Bogom to nema nikakvu težinu (vidi: Jovan 4:20-24; Matej 18:20; Marko 3:31-35).
U potrazi za dokazima
Klimentovo spominjanje apostola podvrgnuto je drugim književnim analizama. Nedavne studije o vrijednosti pamćenja ili sjećanja svjedoka u usmenim društvima revitalizovale su ideju o takvim tradicijama.
Međutim, treba postaviti dva pitanja. Pošto je Klimentova poslanica pisana za Korint, u Grčkoj, da li je to sjećanje na one u skupštini u Korintu ili u Rimu u koje se Kliment uvlači? Prokatolički tumači pretpostavljaju ovo drugo jer podržava njihovu ideju da je Petar bio u Rimu. Drugo, da li pominjanje ličnog imena ukazuje na to da su ljudi zaista lično upoznali pojedinca, ili da su jednostavno znali za njega ili nju?
Uzmimo, na primjer, Pavlovu poslanicu Korinćanima. Obraća se Petru (ili Kefi, kako ga Pavle naziva). Da li to znači da su članovi skupštine u Korintu sreli Petra ili da su imali kontakte iz prve ruke s njim? Ali šta je sa Jakovom, koji se ponekad naziva „Gospodnjim bratom“? Pominje se i po imenu, ali je neki vjernik vjerovatno mogao upoznati Jakova samo posjetom Jerusalimu. Drugim riječima, znanje o tim pojedincima koji su bili uključeni u zadatak širenja jevanđelja bilo je dobro utvrđeno u skupštinama, gdje god se oni nalazili, jednostavno usmenom predajom ili pismima. U nekim slučajevima članovi skupštine su možda posjećivali Jerusalim o praznicima ili da bi pratili Pavla, a možda su se i lično susreli s vođama, ali za većinu vjernika saznanje je moglo biti samo od usta do usta.
Dakle, sugestija da se Petrova fizička lokacija može utvrditi na osnovu toga što je Klimentova publika imala lično sjećanje na apostola zahtijeva mnogo više proučavanja prije nego što se može opravdati kao dokaz.
Kako se diskusija razvijala, izražena mišljenja su zavisila od konfesionalnog stava pisca. Katolički naučnici vide dokaze sa katoličkog stanovišta, dok protestanti usvajaju nivo skepticizma u vezi sa tim tvrdnjama. Tada, naravno, naučnici koji možda nemaju konfesionalni stav mogu da brane i pristupaju materijalu sa stanovišta istorijsko-kritičke studije.
„Jedan od najagresivnijih zagovornika primata Rima u ranoj Crkvi, Damas je promovisao kult mučenika obnavljajući i ukrašavajući njihove grobnice vlastitim mramornim natpisima.“ (Ričard P. Mek Brajen, Životi papa)
Šta se onda može reći o dokazima da je Petar bio u Rimu? Cangenberg je na pomenutoj konferenciji sugerisao da je to ideja iz drugog vijeka koja je stekla popularnost nakon Konstantinovog vremena. Pokojni profesor Džon C. O’Nil iz Edinburga, govoreći na istoj konferenciji, izložio je način na koji je papa Damas I (366–384) iskoristio priče o Petru i Pavlu u Rimu. Papina namjera, objasnio je O’Nil, bila je da podigne primat Rima nad ostalim biskupijama na istoku: politika crkve nalagala je da Petar ne samo da je morao biti u Rimu već se moralo misliti da je tamo umro. Bez ovog drugog „nasleđe“ papske crkve ne bi bilo potpuno zbog zahtjeva kulta mrtvih koji je zavladao paganizovanom crkvom do 5. vijeka i dalje se utvrđivao kroz Srednji vijek. Na taj način crkve, katedrale i manastiri su praktično postali pokloništa kulta mrtvih. Navodna bazilika „svetog Petra“ nije ništa drugo do stari Saturnov hram, „hristijanizovan“ za potrebe crkvene politike. Kip Saturna (jedno od imena za Nimroda) je postao „Petrov“ tako što su mu naknadno dodali ključ u ruci.
Istorija sugeriše da je znanje o grobnim mjestima apostola umrlo sa njihovim savremenicima iz prvog vijeka. Primjeri apostola bili su cijenjeni i poštovani, ali ti ljudi nisu stavljeni na pijedestale za poštovanje, kao u kasnijim generacijama, a još manje je to bio slučaj sa njihovim grobovima. To je potpuno strano biblijskoj religiji i izvornom hrišćanstvu. Spisi iz drugog stoljeća i kasnije prikazuju sasvim drugačiji skup vjerovanja i prakse među onima koji su tvrdili da slijede Isusa Hrista nego što je prikazano u autentičnim spisima iz prvog stoljeća.
Da li je Petar ikada bio u Rimu? To je teško pitanje za Rimokatoličku crkvu, čija tvrdnja o apostolskom autoritetu, kako se ispostavilo, nema nikakve stvarne dokaze. Nedostatak za koji pape optužuju protestantske crkve vrijedi i za Katoličku crkvu. Kao otmeno odijelo koje je jednom kupio legendarni car, dokazi jednostavno ne postoje.
Reference
- Paul Peterson, “Peter’s Tomb Recently Discovered” (1962).
- Richard J. Bauckham, “The Martyrdom of Peter in Early Christian Literature,” in Rise and Decline of the Roman World, vol. 2.26.1, edited by Wolfgang Haase and Hildegard Temporini (1992).
- Markus Bockmuehl, “Peter’s Death in Rome: Back to Front and Upside Down,” in Scottish Journal of Theology (2007).
- Oscar Cullmann, Peter: Disciple, Apostle, Martyr (1953, 1962).
- Michael D. Goulder, “Did Peter Ever Go to Rome?” in Scottish Journal of Theology (2004).
- Margherita Guarducci, The Tomb of St. Peter: The New Discoveries in the Sacred Grottoes of the Vatican (1960).
- Edgar Hennecke, New Testament Apocrypha, vol. 2, edited by Wilhelm Schneemelcher, English translation edited by R. McL. Wilson (1965).
- Richard P. McBrien, Lives of the Popes (2000).
- Carsten P. Thiede, Rekindling the Word: In Search of Gospel Truth (1995).
- Jürgen Zangenberg and Michael Labahn, eds., Christians as a Religious Minority in a Multicultural City: Modes of Interaction and Identity Formation in Early Imperial Rome (2004).
