Kult relikvija može se pratiti sve do drevnog Egipta,[1] gdje su faraoni bili raskošno umotavani i balsamovani u mirisne smole prije nego što bi bili sahranjeni u piramidama i poštovani kao bogovi.
Praksa očuvanja i pohranjivanja posmrtnih ostataka svetaca i heroja, ili drugih predmeta povezanih s njihovim životom ili smrću, traje već hiljadama godina, a datira iz predhrišćanskog doba u Evropi. Ovi ostaci poznati su kao relikvije[2] ili „svete mošti“ i bili su važan dio crkvenog bogosluženja tokom cijelog srednjeg vijeka, igrajući ključnu ulogu u kultovima hrišćanskih svetaca.[3]
Kosti su doslovno smatrane pignorom, sigurnosnim depozitom koji je svetac ostavljao kako bi garantovao svoj interes i ulaganje u zemaljske poslove. Do karolinškog doba smatralo se da posmrtni ostaci sveca mirišu bolje od prosječnog ljudskog tijela. Važan element za „svete mošti“ činio je njihov „miris“. Iz istorijskih tekstova o prenošenju svetih relikvija u Zapadnoj Evropi i Vizantijskom carstvu i arheoloških izvora povezanih s poštovanjem relikvija i vjerskim obožavanjem (uključujući ampule, unguentarije, sarkofage, sveta ulja, grobove s jastucima i svilu), može se zaključiti da: (1) miris je korišten u srednjovjekovnom svijetu kao sredstvo za osporavanje ili potvrđivanje autentičnosti relikvija, i (2) mirisne tekućine koje su prožimale materijalne predmete u kontekstu obožavanja funkcionisale su kao sredstvo usmjeravanja pažnje na poštovanje relikvija i bile su bitan dio kulta i/ili iskustva hodočašća.
Miris, djelujući kao sredstvo za fokusiranje kulta, takođe je funkcionisao kao psihološki mehanizam za ublažavanje komponente morbidnosti i opterećenosti smrću na kultnim mjestima, čineći tako hodočašće ugodnijim. Konačno, jedinstveni miris relikvije vjerovatno je djelovao kao očekivani, anticipirani i nezaboravan dio hodočasničkog iskustva.
Relikvije, posebno one važnih svetaca ili one povezane s Isusom Hristom ili Djevicom Marijom, postale su toliko cijenjene da je do vrhunca srednjeg vijeka postojalo svojevrsno crno tržište za trgovinu ukradenim kostima, relikvijarima i drugim predmetima za koje se tvrdilo da su povezani s raznim svecima. Čitava turistička industrija razvila se od bezbrojnih hodočasnika koji su putovali kako bi posjetili svetilišta koja su sadržavala relikvije njihovih poštovanih svetaca.
Između 359. i 1204. godine, Carigrad je postepeno stekao ogromno blago „svetih relikvija“ koje su, barem za neke, predstavljale glavni razlog slave tog grada.
Prenošenje posmrtnih ostataka hrišćanskih mučenika u crkvu unutar gradskih zidina (uprkos tome što je bio tabu) bio je odlučujući trenutak za svaku hrišćansku zajednicu. Grad s relikvijama vjerovao je da je stekao zaštitu tog određenog sveca, slično kao i njihovi paganski preci koji su imali idole, talismane i druge predmete kako bi privukli naklonost zaštitničkih duhova. U kasnom srednjem vijeku, sveci i njihove relikvije postali su dio novih nacionalnih identiteta (npr. Sveti Georgije tj. Džordž – Engleska, Sveti Denis – Francuska, Sveti Jakov tj. Santjago – Španija). Relikvije nisu samo dovodile hodočasnike, već su donosile i prestiž i čast.
Budući da su hodočašća imala značajan uticaj na lokalne ekonomije, vlasništvo nad relikvijama postalo je konkurencija što je rezultiralo utrkom u naoružanju relikvijama. Lokalna mjesta su se jako trudila da dođu do najboljih relikvija. To je dovelo do širenja prevara, kontradiktornih tvrdnji i potpune krađe. Pojavila se čitava klasa profesionalnih trgovaca relikvijama, koji su uglavnom djelovali putem onoga što bismo smatrali crnim tržištem.
Ali zašto su ove relikvije bile toliko cijenjene? Šta je ove fizičke ostatke i takozvane „kontaktne relikvije“ učinilo toliko važnim za vjernike? Kako se ova drevna praksa pretvorila u srednjovjekovni fenomen koji se nastavio do danas?
Ovo se može činiti kao bizarna praksa, ali za srednjovjekovnu osobu smatralo se sasvim normalnim milovati kosti davno preminulog sveca dok mu se moli za pomoć. Najbolji način da se shvati zašto su ljudi to radili jeste da se shvati koncept „svetog zračenja“. Većina hodočasnika putovala je da posjeti ove svece iz određene svrhe, najčešće da potraže pomoć sveca za iscjeljenje.
U dobu koje su karakterisali rat, bolesti i suša, jedna od rijetkih sigurnosti srednjeg vijeka bila je moć relikvija da odvrate od uništenja. Zarazila vas je misteriozna bolest? Molite se relikvijama za olakšanje. Kasni mraz ugrožava usjeve? Molite se relikvijama za bolji urod. Relikvija se definisala po čudima koja je stvarala. U stvari, čak je i lažna relikvija mogla postati prava ako bi postigla čudo.
Kako je sve počelo? Otkriće „časnog krsta“ na kojem je navodno Hrist bio obješen u četvrtom vijeku nove ere pripisuje se Svetoj Heleni (248-328), majci Konstantina Velikog, vizantijskog cara koji je prihvatio hrišćanstvo, premjestio glavni grad Rimskog carstva na istok i nazvao ga Konstantinopolj (Carigrad) po sebi. Prema ovoj očito izmišljenoj priči sa nizom nelogičnosti (počevši od toga da je radnja smještena u 2. vijek), Helena je putovala u Palestinu, gdje je imala viziju Crkve Svetog groba, koju je car Hadrijan pretvorio u hram posvećen Veneri. Carica je uništila paganski spomenik i tamo su otkrivena tri krsta, iako nije bilo jasno na kojem je Isus bio razapet. Prema teologu Teodoretu (393–458/466), „dama visokog staleža, koja je dugo patila od bolesti [bila je] dotaknuta svakim od krstova, s iskrenom molitvom, i tako je prepoznala vrlinu koja je prebivala u vrlini Spasitelja. U trenutku kada je ovaj krst donesen blizu gospođe, istjerao je mučnu bolest i ozdravio je.“ Tako je službeno (izmišljotinom) započelo poštovanje čudotvornih svetih relikvija. Zaštitnica arheologa, carica i razvedenih žena, Helena se i danas poštuje kao svetica; njeno tijelo se čuva u crkvi bazilike Svetog Marka u Veneciji (odakle je nedavno, 2017. godine, preneseno u Grčku), a njena lobanja se može naći u Visokoj katedrali Svetog Petra u Triru u Njemačkoj.[4]
Međutim, prema relevantnim istorijskim izvorima, Flavija Julija Helena se udala za rimskog vojnika Konstancija koji je kasnije postao car. Nakon nekih 20 godina braka ostavio ju je iz političkih razloga, jer mu je princeza Teodora ponuđena za ženu. Kada je napokon njen sin Konstantin I Veliki postao car u Jorku 306. godine, imenovao ju je caricom udovicom, a pod njegovim uticajem kasnije je postala hrišćanka (pred kraj života).
Prije 337. godine u Jerusalimu se tvrdilo da je Hristov krst pronađen tokom izgradnje Konstantinove crkve na Golgoti, ispod hrama Venere koji je srušen na tom mjestu. Kasnije tokom vjekova, Heleni se pripisuje zasluga za to otkriće. Razvile su se mnoge kasnije legende, a priča o pronalasku krsta, obogaćena romansama i zabunama s drugim Helenama, postala je omiljena u cijelom hrišćanskom svijetu.[5] Kako bi se očekivalo, i Helena i Konstantin postali su sveci.
Opet, prema popularnoj legendi, Helena je u Carigrad ponijela djelove krsta, tri čavla i uže kojim je Isus bio vezan, a sve je to nazvano arma Christi ili Instrumenti Patnje. Ove prve relikvije se smatraju primarnim zbog svoje blizine tijelu Hristovom. Kult relikvija postao je toliko složen da je uspostavljena hijerarhija prema njihovoj veličini, blizini i važnosti za svetu osobu. Najpoštovanije, Insignis Reliquia, su Pravi krst i cijelo tijelo, glava ili udovi mučenika. Nakon njih slijede „značajne relikvije“ ruku, stopala i prstiju, kao i male ili vrlo male relikvije, poput zuba i fragmenata kostiju. Relikvije druge klase ili „reprezentativne“ uključuju brandeu (tkaninu ili velove, koje se smatraju još vrednijima ako imaju tragove krvi); svetilišta, predmete uzete iz grobnice poput ulja, zemlje i kamenja; i razne predmete poput krunica u vlasništvu svetaca, kao i relikvije u kojima su ove uspomene bile smještene. Relikvije treće klase su one koje su došle u kontakt sa bilo kojom od gore navedenih.
Određeni sveci su bili poznati po tome što su se „specijalizovali“ za neke vrste čuda iscjeljenja, na primjer, Sveti Lorenco, koji je mučen spaljivanjem na rešetki, postao je poznat po čudima iscjeljenja povezanim s bolovima u leđima, a krv Svetog Tome Beketa bila je poznata kao posebno učinkovita u liječenju sljepoće, gluvoće i gube.
U srednjem vijeku se smatralo da sveci prebivaju na Nebu s lijeve strane Boga (Isus mu je bio s desne) i da ako se neko moli pored zemnih ostataka tog sveca, to bi aktiviralo neku vrstu božanske komunikacijske mreže putem koje bi svetac primao molitve i prenosio ih Bogu, tražeći Njegovu pomoć. Vjerovalo se da što ste bliže fizičkim ostacima tog sveca, to bi „sveto zračenje“ bilo jače, što bi vaše molitve činilo efikasnijim, a svetac vjerovatnijim da će posredovati u vaše ime.
Koncept „svetog zračenja“ je ono što navodno razlikuje hrišćansko obožavanje relikvija od obožavanja u drugim religijama, jer su sveci bili poštovani više zbog svoje bliskosti s Bogom i svoje sposobnosti da komuniciraju s Njim, nego samo zbog svojih ličnih zasluga.
U širem smislu, relikvije su bile „tajno oružje“ koje se koristilo protiv neprijatelja. „Tijela svetaca su jača zaštita za naš grad od bilo kojeg stabilnog i neosvojivog utvrđenja“, kaže Jovan Hrizostom „Zlatousti“. „Poput mnogih visokih osmatračnica postavljenih oko njega, ona odbijaju napade, ne samo onih neprijatelja koji se mogu vidjeti i čuti, već i napade nevidljivih demona, odbijajući svaku đavolju spletku. To čine s lakoćom, baš kao što će se snažan čovjek odvratiti i osujetiti razigrane napade djece.“[6]
Sveci su bili važan medij putem kojeg su laici mogli sudjelovati u religiji, jer su njihove relikvije ostajale na Zemlji nakon što bi se njihove duše uzdigle na Nebo, što im je omogućavalo da ostanu aktivni na obje ravni. Osnova za ovo morbidno idolopoklonstvo bilo je vjerovanje u besmrtnost duše koje je zaživjelo u crkvi početkom 4. vijeka. U 4. vijeku prvi put počinje obožavanje anđela i mrtvih svetaca. Kontakt sa leševima je u potpunoj suprotnosti sa uputima koje je Bog dao Izraelu (Brojevi 19:11-16; vidi takođe Levitski zakonik 21:1-4). U starosaveznom zakonu leš je izvor ritualnog oskvrnuća, stvar koje se treba riješiti što je prije moguće, po mogućnosti prije nego što sunce započne novi krug Zemlje. Takođe kontakt sa lešom je bilo pitanje higijene i prevencije zdravlja. Pristojno i definitivno sahranjivanje pokojnika oduvijek se smatralo najvažnijim i neizbježnom obavezom za žive, ne samo u Izraelu već i širom Bliskog istoka.
Zašto su se onda hrišćani odlučili plivati protiv ove prevladavajuće struje i prihvatiti kult leševa? To svakako nisu naučili iz Svetog pisma (koje je crkva „zaključala“ van domašaja naroda od 5. vijeka), i sigurno nema naznake kulta leša u Novom savezu. U svakom pojedinačnom slučaju iscjeljenja u Jevanđeljima ili Djelima apostolskim, posrednički kontakt (direktan ili indirektan) sa živom osobom je „terapeutski“, a ne s lešom. Jasan odgovor nalazi se u paganizaciji hrišćanstva.
Stari Grci su takođe koristili relikvije svojih heroja ili polubogova na sličan način:
„Ove relikvije imale su najrazličitije moći. Liječile su bolesne, činile zemlju plodnom, odvraćale kugu i glad, osiguravale zaštitu gradova i država i donosile pobjedu svojim vojskama. Stoga su ih ljudi u vrijeme opasnosti strastveno nastojali steći. Proročišta i čuda omogućavala su njihovo otkrivanje. Ako su željene relikvije već bile poštovane u drugom gradu, ljudi nisu oklijevali pribjeći sili ili prevari kako bi ih ukrali. Ako bi na ovaj ili onaj način dragocjene relikvije bile dobivene, svečano bi se unosile u grad; spomenik bi se podizao na mjestu gdje su bile pohranjene i svake godine bi se u njihovu čast slavio festival.“[7]
Moglo bi se lako zamisliti da je ovo opis okolnosti u hrišćanskom srednjem vijeku, jer se u potpunosti uklapa. Ali pisac govori o antičkoj Grčkoj i o relikvijama paganskih heroja, a ne hrišćanskih svetaca. Ovo je upečatljiva demonstracija stepena u kojem je kult relikvija već postojao u antici. Po svemu sudeći, ove prakse su se proširile iz egipatskog folklora. Takođe je moguće da su se najranije oslikane hrišćanske ikone prvi put pojavile u Egiptu, vjerovatno inspirisane praksom portretnog slikanja na mumijama. Stoga bi barem jedan od odgovora na pitanje zašto su hrišćani prihvatili fizičke ostatke „svetaca“ mogao biti taj da su hrišćani Egipta (posebno Aleksandrije) „kao pripadnici helenizovanog stanovništva koje je uglavnom usvojilo egipatski način smrti“ poistovjetili „egipatski način smrti“ s novozavjetnim učenjem o načinu na koji se dinamis svetog može širiti i da je na taj način hrišćanstvo naučilo poštovati nepokopane relikvije svetih mrtvih.
Obožavanje relikvija bilo je ključno u popularizaciji katolicizma (i pravoslavlja) među opštom populacijom širom Evrope u srednjem vijeku jer je omogućavalo individualizovanije, nezavisnije praktikovanje „žive“ religije. Odlazak na hodočašće radi posjete svetilištu sveca dovodilo je vjernike u bliski lični kontakt s predmetima njihove vjere, a uobičajena praksa je bila da crkve prodaju male relikvije kao suvenire koje su hodočasnici koristili za bogosluženje nakon povratka kući.
Autentičnost ovih suvenira takođe je sumnjiva, na primjer, bočice Beketove krvi koje su se prodavale hodočasnicima u Kanterberiju navodno su sadržavale kap krvi Svetog Tome Beketa pomiješanu sa svetom vodom koja se koristila za liječenje, ali s obzirom na veliku količinu ovih „relikvija“ koje su prodane, prevara je očigledna.
Postojalo je razvijeno tržište usmjereno na svete relikvije, a ljudi su objeručke koristili priliku da potroše novac na njihovo sticanje. Naravno, bile su izvor kontroverzi i mnoge – ako ne i sve – bile su lažne.
U stvari, potražnja za relikvijama bila je toliko velika, a krivotvorine toliko raširene u srednjem vijeku, da je vođstvo Katoličke crkve počelo izdavati autentifikacijske oznake za svece, iako se ispostavilo da je te oznake bilo vrlo lako krivotvoriti. Crkva u Ženevi ponosno je izlagala mozak Svetog Petra, sve dok jednog dana „mozak“ nije premješten kada je otkriveno da je plovućac.[8]
Posjedovanje relikvija bilo je ključni dio načina na koji su se srednjovjekovne crkve povezivale sa vlastitom istorijom i potvrđivale svoje tradicije i prava na zemlju. Mjestima su često davana imena povezana s legendama i narativima koji potiču iz tog područja kao način usađivanja lokalne istorije u krajolik.
Na isti način na koji su se crkva ili grad mogli povezati sa svojom istorijom putem relikvija, tako su i monarsi mogli koristiti relikvije da predstave svoj autoritet. U ranom i srednjem vijeku, mnogi kraljevi su imali opsežne lične kolekcije relikvija koje su djelovale kao simbol lične pobožnosti i prestiža vladara, a istovremeno su pokazivale njihovu povezanost sa istorijom zemlje kojom su vladali, kao i manifestovale zaštitu i pokroviteljstvo određenog sveca.
Relikvije iz ovih kolekcija mogle su se koristiti kao pokloni – monarsi bi često poklanjali relikvije raznim crkvama kao znak naklonosti ili da bi dobili njihovu političku podršku – a mogle su se koristiti i kao dio diplomatske razmjene.
U srednjem vijeku se moglo zaraditi mnogo novca s kostima, kosom i noktima – pod uslovom da potiču od sveca. Bilo šta, dio tijela, prst sveca, komad odjeće, dio ili čak čestica Časnog krsta. Mjere koje je Crkva poduzela protiv ove trgovine nisu bile baš efikasne, posebno zato što su se mnogi od onih koji su se njome bavili nalazili u njenim vlastitim redovima.
Do vremena Karla Velikog, relikvije svakog manastira bile su važnije nego ikad. Kartaginski sabor je prisilio svaku crkvu da ima barem jednu osobu koja će dati ocjenu – ponekad i doslovno – za njihov oltar, ali kvalitet i sama količina relikvija bili su ključevi za pristup procvatu hodočasničke ekonomije. Samostan u nastajanju imao je nekoliko načina da uveća svoju kolekciju, a darivanje, kupovina, prodaja i potpuna krađa relikvija postali su glavna tema srednjovjekovne trgovine.
Tržište relikvija obuhvatalo je i visoke i niske klase: svi, od seljaka do biskupa, do kraljeva poput samog Karla Velikog, žudjeli su da ih vide. Tvrdilo se da ove božanske relikvije imaju moć da daju direktne blagoslove od Boga. Na praznike, mnoštvo hodočasnika hrlilo je u katedrale, a župljani su padali u nesvijest, svaki od njih nadajući se da će svjedočiti čudu. 787. godine Drugi nikejski sabor proglasio da svaki oltar mora imati relikviju kako bi se garantovala njegova svetost; taj zahtjev je poštovan do 1969. godine u katoličkim i pravoslavnim crkvama. Poštovanje relikvija bilo je čak i dio franačkog zakona. Karlo Veliki je naredio da svaki oltar mora imati relikvije, a takođe je uveo obavezu da se zakletve polažu i u crkvi ili nad Jevanđeljem ili relikvijama.
Jedini problem je bio što je nabavka najvrednijih relikvija zahtijevala mnogo vremena i novca. Bio je to veliki posao, a najpoželjnije relikvije bile su one koje je bilo teško nabaviti. Što su se nalazile bliže Svetoj zemlji, to su bile starije i stoga svetije. Putovanja u Palestinu su bila naporna i teška, ali Rim, Vječni grad – sa svojim grobljima, ruševinama i statusom sjedišta hrišćanstva – bio je ultimativna riznica. Međutim, neke pape su uvele ograničenja na trgovinu; uglavnom zbog negodovanja rimskih građana koji su bili umorni od stranaca koji pljačkaju njihovu kulturnu baštinu.
Ova ograničenja su donekle ublažena tokom 820-ih od strane pape Evgenija II, koji je uživao političku i finansijsku podršku Lotara, unuka Karla Velikog. Privrženost ovog para omogućila je visokorangiranim karolinškim crkvenim velikodostojnicima da naručuju neprocjenjive relikvije, poput kostiju Svetog Sebastijana iz 826. godine. Ipak, u mnogim slučajevima, opati koji su bili u oskudici sa zlatom morali su regrutovati diskretne „popravljače“ koji su znali kako da zaobiđu zakon.
Jedan od najpoznatijih od ovih profesionalaca bio je rimski đakon po imenu Deusdona. Zajedno sa svojom braćom Lunisom i Teodorom i njihovim saradnikom Sabatinom, Deusdona je vodio porodični posao koji se specijalizovao za krijumčarenje relikvija.
Bio je to relativno lak posao. Nakon što bi primili zahtjev od sjevernog sveštenika ili plemića, Italijani bi se spuštali u grobnice duž Via Appia, Via Pinciana-Salaria ili Via Labicana. Nakon što bi kosti bile izvučene, povremeno su pohranjene u porodičnoj kući u Beneventu, vjerovatno iz sigurnosnih razloga. Najnaporniji dio procesa nesumnjivo je bio transport. Većina klijenata upravljala je katedralama izvan Alpa, što je značilo da su se muškarci morali pripremiti za duge dane na seoskim putevima.
Iako je u to vrijeme bilo i drugih lopova sa svojim vlastitim trikovima, Deusdonina banda bila je posebno ozloglašena zbog kupovine svetaca Marselina i Petra za Ajnharda (Einhard), privatnog sekretara Luja Pobožnog, sina Karla Velikog. Nakon što je u Ahenu, carskom gradu, lijepo razgovarao s dvorjaninom, Deusdona je dobio zeleno svjetlo i vratio se s relikvijama neko vrijeme nakon toga, pazeći da usput privuče i druge mušterije.
Pljačka za Ajnharda nije bila jedini uspjeh Deusdonine ekipe. Grupa je takođe prodala najmanje pet drugih svetaca benediktinskom manastiru u Fuldi, uključujući svece Urbana i Fabijana. Nema zapisa o tome da je bilo koji član operacije uhapšen, tako da je posao vjerovatno nastavljen kao i obično sve do njihove smrti.
Dok su trgovci poput Deusdoninog rivala Feliksa vadili svoju robu na mjestima poput Ravene, drugi su se cjenkali za mrtve hrišćane u Al-Andalusu. Otprilike 300 godina kasnije, lopovi iz cijelog mediteranskog svijeta osvojili su premiju zbog pljačke Carigrada koju su predvodili krstaši 1204. godine. Međutim, kult svetaca pretrpio je velike skandale u odnosima s javnošću krajem 15. vijeka kao rezultat stalnih kritika crkvenog materijalizma od strane hrišćanskih mislilaca poput Martina Lutera i Erazma Roterdamskog. Kao odgovor na protestantsku reformaciju, Tridentski sabor (1545-1563) potvrdio je štovanje svetaca. Uprkos tome, mnogi ekstravagantni relikvijari našli su se u privatnim ormarićima kurioziteta tokom Doba razuma.
Uprkos ogromnom smanjenju trgovine nelegalnim relikvijama tokom vjekova, Katolička crkva nije prestala zahtijevati da svi oltari čuvaju relikvije sve do 1969. godine. Britanski muzej je 2011. godine bio domaćin izložbe „Blago neba“, na kojoj su neke od najskupljih vatikanskih umjetnina i djelova tijela svetaca prikazane u svoj njihovoj raskoši. Deusdonine avanture su svakako stvar prošlosti, ali nasleđe tajne trgovine koja je nekada galvanizirala Evropu očigledno je živo i zdravo.
Opšta neprosvećenost među narodom, uključujući elementarnu teološku nepismenost, išla je na ruku procvatu biznisa sa relikvijama. Ljudi tog vremena sigurno nisu imali tehnologiju koja postoji danas da im pomogne, ali su imali jedno bezvremensko sredstvo: zdrav razum. Naravno, da li će ga koristiti zavisilo je od njih.
Čak i tada, jednostavan način da se procijeni da li je relikvija lažna ili ne bio je da se uporedi sa drugim sličnim predmetima. Zašto? Zato što je najčešće postojalo više kopija koje su tvrdile da su ista relikvija. O relikvijama se vodila žustra debata i ljudi su počeli da preispituju njihovu autentičnost.
Godine 1543., francuski reformator Žan Kalvin objavio je svoj Traktat o relikvijama, posvećen demontiranju kultnog statusa predmeta, u kojem je tvrdio da su one „izopačeno praznovjerje“ koje „uskrsava [tijelo] prije vremena“, napominjući da je njihova popularnost dovela do cirkulacije lažnih relikvija: „Ne sumnjam da su [lažne relikvije] pravedna kazna od Boga… koji je dozvolio da ljudi budu dvostruko prevareni jer vole izdaju i laži.“ Traktat je sažetak ne samo svih relikvija (pravih i lažnih) koje su bile u opticaju u to vrijeme, već i ljudske okrutnosti koja je stajala iza tjelesnih mučenja i bukvalnog čerupanja mrtvih tijela hrišćanskih mučenika. Kalvin je najbješnji kada raspravlja o ovim krivotvorinama – na primjer, o Hristovoj kožici, navodno uzetoj od Spasiteljevog obrezanja: „Molim vas, recite mi, odakle je opatija Čaru (Charroux) nabavila ovu kožicu? Pet stotina godina hrišćanska crkva nije rekla ni riječi o tome. Gdje je bila skrivena, kako je doletjela u Čaru? A šta je s kožicom u Rimu? Sigurno je bila samo jedna, i ne može biti i u Rimu i u Čaruu u isto vrijeme.“ Da bi poštedio svoje kosti i druge tjelesne ostatke slične sudbine, Kalvin je sahranjen u neobilježenom grobu.
Luter je uzviknuo: „Kakve laži postoje o relikvijama! … kako se događa da je osamnaest apostola sahranjeno u Njemačkoj kada je Hrist imao samo dvanaest?“ Štovanje relikvija i slika svetaca izjednačeno je s idolopoklonstvom. Henri VIII napao je hodočašća, a njegov prekid s Katoličkom crkvom rezultirao je pljačkom i uništavanjem mnogih svetilišta, grobnica i relikvijara. Relikvije su bacane kao smeće. Mnoge relikvije, posebno u zemljama u kojima dominiraju protestanti, našle su svoj put do privatnih kolekcija.
Uprkos vremenu, tradicija kulta mrtvih i relikvija i danas je itekako živa.[9] To što su ljudima dostupne informacije ne znači da su postali pametniji niti da su počeli koristiti zdrav razum.
Kao što je to lijepo sažeo Albert Ajnštajn: „Dvije su stvari beskonačne: svemir i ljudska glupost; ali za svemir nisam siguran.“
__________________________
[1] Hrišćani u Egiptu (ovo znamo od Atanasija) usvojili su dugogodišnju pagansku praksu balsamovanja tijela mučenika i njihovog izlaganja u privatnim domovima, čineći ih tako lakim plijenom za beskrupulozne pojedince koji su, svjesni popularnosti takvih relikvija, ubrzo shvatili koristi koje se mogu ostvariti trgovinom njima.
[2] Riječ relikvija potiče od latinske riječi reliquiae što znači „ostaci“.
[3] Eksplozija kulta svetaca se dogodila u 5. vijeku, stotinak godina nakon što je Konstantin Veliki vješto integrisao hrišćanstvo u status državne (ekumenske) religije, i kada je svako želio da bude dio neke priče i kada se masa tih priča stvorila niotkuda, često od strane lokalnih crkava, sa ciljem privlačenja hodočasnika.
[4] Crkveni istoričar Euzebije pisao je o Konstantinu i Heleni, uključujući njeno putovanje na Istok, ali priču sa pronalaskom „časnog krsta“ uopšte nije pomenuo, što je čini još sumnjivijom.
[5] Britannica, St. Helena, Roman Empress.
[6] Jovan Hrizostom, In martyres Egyptos, Patrologia Graeca 50:693.
[7] Nicole Hermann-Mascard, Les reliques des saints: formation coutumière d’un droit. Paris 1975, p. 15.
[8] Plovkuvac, nazvan pumicit u obliku praha ili prašine, je vulkanska stijena koja se sastoji od izuzetno vezikularnog vulkanskog stakla hrapave teksture, koje može, ali i ne mora sadržavati kristale. Obično je svijetle boje. Plovućac nastaje kada se pregrijana stijena pod visokim pritiskom brzo izbaci iz vulkana. Neobična pjenasta konfiguracija plovućca nastaje zbog istovremenog brzog hlađenja i brzog smanjenja pritiska.
[9] Vidi takođe Relikvije i kult svetaca (pdf).
