Milenijum u funkciji teološke obmane (2)

Da bismo se uspješno bavili proučavanjem različitih gledišta o milenijumu prvo moramo da razumijemo terminologiju.

1) Milenijarizam i milenijalizam

Iako su oba termina, milenijarizam i milenijalizam, kao i njihove izvedbe, utemeljena na riječi milenijum (latinskog porijekla) i tehnički bi trebalo da se odnose na vjerovanje u milenijum, pojam milenijarizam se često upotrebljava u različitom i mnogo širem smislu. Milenijarizam može da ukazuje na očekivanje drugog Hristovog dolaska i na kraj svega. Posebno se upotrebljava u vezi sa različitim naglascima koje su pojmu kraja svijeta davali hrišćani u Evropi u Srednjem vijeku. Hilijazam, pojam koji potiče iz grčkog jezika, često se upotrebljava u tom istom, širem smislu.

2) Amilenijalizam

Amilenijalizam može da ima dva oblika. Jedan smatra buduću milenijalnu vladavinu nepotrebnim dodatkom eshatologiji, besmislenim interimom između slavnog Drugog dolaska i završnog suđenja. Drugi stavlja milenijum između Hristove smrti i Njegovog drugog dolaska; u toku tog vremena Sotona je vezan u smislu da ne može da spriječi propovijedanje jevanđelja svim narodima. U velikoj mjeri, amilenijalisti smatraju da Otkrivenje 20. glava opisuje razotkrivanje stvarnosti spasenja u Hristu kao pozadine na kojoj se odvija stvarnost patnji i mučeništva na ovoj Zemlji.

3) Premilenijalizam

U osnovi, ovaj naziv se odnosi na vjerovanje u Hristov drugi dolazak prije milenijuma. Ipak, postoje najmanje dvije različite vrste premilenijalista.

i) Dispenzacionalistički premilenijalizam. Za dispenzacionaliste, osnovni cilj istorije je Hristova hiljadugodišnja vladavina na Zemlji. Da bi se to moglo dogoditi, neizbježno je da se doslovno ispune starosavezna proročanstva o Izraelu kao narodu. Posle Hristovog drugog dolaska, po ovom učenju, milenijum će biti razdoblje evangelizacije i probe, dok će Hrist lično vladati na Zemlji.

ii) Biblijski premilenijalizam. Ovo ime se odnosi na premilenijaliste koji vjeruju da će milenijum biti razdoblje posle Hristovog drugog dolaska. Međutim, milenijalno carstvo će se uspostaviti na Nebu, dok će na Zemlji vladati haos i pustoš. To smo već pokrili u prethodnom proučavanju.

4) Postmilenijalizam

Postmilenijalizam tvrdi da ima pozitivno gledište o pobjedi Hristovog jevanđelja na Zemlji. Zastupnici ovog pravca očekuju da jevanđelje ide naprijed sa velikom silom i da pobijedi sile zla prije drugog Hristovog dolaska. U toku milenijuma, sila jevanđelja će biti vidljiva i uticaj hrišćanstva će prožimati narode i društva. Ovo milenijalno carstvo će biti uspostavljeno na ovoj Zemlji kao ubjedljivi dokaz sile i pobjede Isusa Hrista. Čim se ovaj dokaz bude pružio, Hrist će se pojaviti da osnuje svoje vječno carstvo.

 

Milenijum u istoriji

1) Korjeni milenijuma u jevrejskoj apokaliptici

Postoji mišljenje da je milenijum iz Otkrivenja 20. glava izražen simbolizmom koji je pozajmljen iz jevrejske apokaliptike. Iako nema jasnog spomena milenijuma u jevrejskoj apokaliptici, sjeme jevrejskih očekivanja se krije u pozadini kasnijih hrišćanskih shvatanja.

„Tajne Enohove,“ knjiga poznata i kao Slovenski Enoh ili 2. Enohova (kraj 1. vijeka posle Hrista), tvrdi da jedan dan u istoriji stvaranja iznosi hiljadu godina svjetske istorije (2. Enohova 32:2; 33:1,2). Ovo djelo je tako postavilo temelj za spekulacije o svjetskoj sedmici – o šest hiljada godina rada i muke od stvaranja do suda, i o jednoj hiljadi godina odmora i blagoslova prije nego što se otvore vrata vječnosti. Iako ovo shvatanje nije zastupljeno u Otkrivenju 20. glava, ono je bilo široko prihvaćeno u tzv. hrišćanskom svijetu svih vjekova.

„Četvrta knjiga Ezrina,“ djelo nastalo krajem 1. i početkom 2. vijeka posle Hrista, govori o četiri stotine godina mesijanske vladavine, posle koje će Mesija umrijeti a Zemljom zavladati tišina u trajanju od sedam dana prije vaskrsenja i konačnog suda (4. Ezra 7:28-32). Iako je prvobitno nastala među Jevrejima, knjigu su vrlo brzo preuzeli i nominalni hrišćani.

 

2) Crkvena gledišta o milenijumu

Iako su neki hrišćanski pisci jasno shvatili biblijsku poruku Otkrivenja 20. glava, većina je imala teškoća s njome. Pregled djela crkvenih otaca pokazuje dio nesuglasica među njima.

U Poslanici Barnabinoj (opet apokrif koji pripada sinajskom kodeksu rukopisa, oko 100. posle Hrista) spominje se mišljenje da će istorija, kao što je svijet bio stvoren za šest dana, takođe biti završena za šest hiljada godina i da sedmi dan odmora posle stvaranja predstavlja drugi Hristov dolazak i uništenje zlih (15. stih). Ovu teoriju ponavljaju kasniji pisci, među kojima su Ipolit (oko 236. posle Hrista), koji je otišao tako daleko da je prorekao i dan kraja svijeta (Komentar Danila 2:4-7) i Jeronim (342-420 posle Hrista, Pismo 140 Kiprijanu).

Papije, hrišćanski pisac iz prve polovine 2. vijeka, čija su djela sačuvana samo u djelovima, predstavlja jednog od najranijih svjedoka milenijarizma. Izgleda da je on shvatio milenijum kao zemaljski i doslovan. Crkveni istoričar Jevsevije (260-339. posle Hrista) govori o njegovim „čudnim učenjima“ o hiljadugodišnjici kada će, posle vaskrsenja, Hrist uspostaviti svoje materijalno carstvo na Zemlji (Crkvena istorija 3,39.11.12).

Justin Mučenik (oko 165. posle Hrista) čvrsto je vjerovao u Hristov drugi dolazak i u doslovno vaskrsenje. Posle tog vaskrsenja nastaće „hiljadu godina u Jerusalimu, koji će tada biti izgrađen, proširen i ukrašen“ (Dialogue With Tripho, 80). On citira Isaiju 65:17-25 i smatra da se taj tekst odnosi na „hiljadu godina.“ Konačno, Justin se posebno osvrće na Jovanovo proročanstvo da će sveti „boraviti hiljadu godina u Jerusalimu“ posle čega će doći do „vaskrsenja suda“ (Isto, 81).

Irinej (oko 130-200. posle Hrista) je stao na stranu premilenijalista, naglašavajući doslovno vaskrsenje prilikom drugog Hristovog dolaska. Posle toga će nastati „vremena carstva“ kojima ne određuje trajanje. Zatim će se održati sud sa „velikog bijelog prestola“ (Protiv jeresi 5,35,2). Povodeći se za Irinejom, Metodije Olimpijski smatra da će posle vaskrsenja pravednici „proslaviti sa Hristom hiljadu godina odmora.“ Posle tih hiljadu godina, oni će se baviti „većim i boljim stvarima“ (Gozba deset djevica 9.5).

Heterodoksni (jeretički) pisac Ćerintus (2. vijek nove ere) spominje se u Jevsevijevim djelima kao autor koji uči da će posle vaskrsenja biti uspostavljeno Božje carstvo na Zemlji i da će svako tijelo ponovo služiti strastima i uživanjima. Razdoblje od hiljadu godina biće provedeno u gozbama i nemoralu. U isto vrijeme, biće prinošene životinjske žrtve (Crkvena istorija 3.28.2-5).

Tertulijan (cca. 160 – cca. 230. posle Hrista) je čvrsto vjerovao da će se vaskrsenje dogoditi prilikom drugog Hristovog dolaska pri kraju svijeta (O vaskrsenju tijela, 22). Tvrdio je osim toga da će hiljadu godina posle drugog dolaska sveti provesti na ovoj Zemlji i nastanjivati „grad Jerusalim koji će Bog sagraditi.“ Posle tog razdoblja odmaranja, sveti će se preobraziti u „trenuću oka“ i biti premješteni u nebesko carstvo (Protiv Marciona, 2,25).

Laktancije, koji je svoje spise napisao radi vjerskog usavršavanja sina imperatora Konstantina, stavlja milenijum posle uništenja bezakonika i vaskrsenja svetih. U toku milenijuma sveti će predstavljati „beskrajno mnoštvo,“ „predsjedavati nad živima kao sudije“ i „pokoriti ostale narode kao svoje roblje.“ Njegov opis mira u toku tog razdoblja kao da povezuje biblijske ideje sa citatima iz Sibilinih proročanstava i latinske poezije (Božanske ustanove, 24).

Kao što se može vidjeti, biblijska doktrina o milenijumu vrlo brzo je bila izopačena. To je cijelu doktrinu izložilo lošem glasu.

Jeronim je ovako izrazio svoje ogorčenje nad tom činjenicom: „Sveti nikada neće imati neko zemaljsko carstvo, već nebesko. Neka zato prestane ta priča o hiljadu godina!“ (Komentar o Danilu 7:17).

 

3) Avgustin

Dok je rana hrišćanska zajednica predstavljala progonjenu manjinu, nada u milenijum je donosila utjehu i olakšanje. Ali, kada je ustanova navodne hrišćanske crkve, proizvedena u sprezi ekumenskog projekta države i lažiranog sveštenstva, postala priznata, dominantna, i snažna, postalo je mnogo prihvatljivije gledati na sadašnje vrijeme kao na vrijeme Božjih posebnih blagoslova i širenja jevanđelja. Time je bio pripremljen put za Avgustinovo analitičko tumačenje uloge crkve i njegovom djelu „Božji grad“ (413. posle Hrista).

U svom tumačenju Otkrivenja, Avgustin se čvrsto oslanjao na „Sedam pravila“ i na pretpostavke Tikonija, donatiste iz 4. vijeka. Držeći se pravila koja je sam postavio, Tikonije je prvo vaskrsenje proglasio duhovnim (događa se prilikom obraćenja), a drugo stvarnim (prilikom drugog Hristovog dolaska). Milenijum je postao hiljadugodišnje carevanje svetih na Zemlji, koje je već počelo prilikom prvog Hristovog dolaska. Osim toga, Tikonije je skratio hiljadu godina na 350 (tri i po vremena) i govorio da je crkva Novi Jerusalim iz Otkrivenja 20. glava.

Povodeći se za Tikonijem, Avgustin je govorio da se milenijum proteže od prvog do drugog Hristovog dolaska. Otkako je Sotona bio zbačen na Zemlju (Otkrivenje 12), „Božje carstvo“ se kreće prema pobjedi u sadašnjem vremenu. Prvo vaskrsenje opisano u Otkrivenju 20:6 za njega je duhovno vaskrsenje duše prilikom obraćenja umjesto stvarno vaskrsenje tijela prilikom drugog Hristovog dolaska. Milenijum iz Otkrivenja 20. događa se na Zemlji. Sotona je vezan time što ne može da prevari crkvu. Avgustin priznaje da je vjerovao u milenijum posle drugog Hristovog dolaska, ali da je kasnije promijenio mišljenje, djelimično i zbog ekstremnih pogleda predstavnika tog tumačenja, koji su tvrdili da će „oni koji će tada ustati uživati u ugodnostima neumjerenih tjelesnih gozbi, na kojima će se služiti tolike količine mesa i pića da će biti povrijeđena ne samo osjećanja umjerenih, već premašena i mjera vjerovatnoga. Takvim tvrđenjima mogu da vjeruju samo tjelesni ljudi.“ (Božji grad, 20.7)

Avgustinovo mišljenje da hrišćanska era predstavlja milenijum bilo je prevladajuće, opšteprihvaćeno gledište u toku Srednjeg vijeka. Ono se zadržalo u teološkim okvirima protestantskih reformatora kao njegov sastavni dio i poslužilo kao temelj mnogim savremenijim biblijskim tumačenjima.

 

4) Joakim od Flore i Reformacija

Kao preteča protestantske Reformacije, Joakim od Flore (1130-1202) je oživio interesovanje prema tumačenjima proročanstava. Njegovo „Tumačenje Apokalipse“ je posebno zanimljivo kada se radi o milenijumu. U njemu Joakim napada opšteprihvaćeno avgustinsko filozofsko gledište, koje crkvu proglašava dominantnom, a zanimanje za istorijske stvarnosti beznačajnim. On je prebacio naglasak na Božje otkrivenje u istoriji.

Joakim tvrdi da Otkrivenje 20. glava opisuje sedmo razdoblje svijeta ili treće razdoblje Duha. Ovaj period traje od pobjede nad Antihristom i može da bude vrlo kratak. Joakim se nije potpuno udaljio od Avgustinovog shvatanja, jer ni on ne izjednačava milenijum sa hiljadom istorijskih godina. On ostavlja mjesta za međuperiod između pada Antihrista i konačnog carstva, ali ne prihvata hiliastičku misao o budućem carstvu od hiljadu godina. U toku tog međuperioda Sotona će biti konačno vezan. „Sveti Duh je već djelimično vezao đavola, i On će ga još potpunije vezati toga dana… sve dok se ne bude navršilo vrijeme koje je simbolički predstavljeno kao hiljada godina, od vremena Gospodnjeg vaskrsenja do vremena Sotoninog odvezivanja.“ (Exposition on the Apocalypse, fol. 211 v.)

Iako se još drži avgustinskog tipa gledišta o milenijumu, Joakim govori o budućem vezivanju Sotone i pokreće snage koje će uputiti izazov tradicionalnom gledištu. Joakim je tako „napisao“ prolog razvoju istorijskog pogleda na ispunjenje proročanstava koji će svoj vrhunac dostići u vrijeme protestantske Reformacije. Na taj način on je unaprijed slikovito predstavio novi interes prema premilenijalizmu.

Ostali, čak i rimokatolici, odbacuju Avgustinovo mišljenje o milenijumu. Krajem 16. vijeka, Francisko Ribera, španski jezuitski teolog, stavlja milenijum u vrijeme između vezivanja Sotone prilikom Hristove smrti i dolaska Antihrista. Međutim, on odbacuje Avgustinovu misao o vladavini crkve na Zemlji, smatrajući umjesto toga da u toku tog razdoblja sveti vladaju na Nebu. Osim toga, hiljadu godina se po njemu mogu shvatiti „elastično, simbolički“ ili bar „neodređeno.“

Sa izuzetkom Hajnriha Bulingera (Heinrich Bullinger) koji je bio premilenijalista, većina protestantskih teologa 16. vijeka smatra – zajedno sa Avgustinom – da je milenijum započeo Hristovom smrću i vezivanjem Sotone. Tek u 17. vijeku protestanti su počeli da smještaju milenijum u budućnost. Tako je Jozef Mede (Joseph Mede, 1586-1638) u svom djelu „Ključ Otkrivenja“ napisao da će milenijum početi suđenjem Antihristu – za njega je to Rimokatolička crkva – i da će trajati hiljadu godina. Novi Jerusalim će biti na ovoj Zemlji sve do sveopšteg vaskrsenja i suđenja bezakonicima. Džon Koton (John Cotton), puritanac iz Nove Engleske (1584-1652) kaže da će milenijum započeti posle uništenja Antihrista i Rima, a ne sa Konstantinom ili Teodosijem. U isto vrijeme, Koton smatra da će prvo vaskrsenje biti duhovne prirode. Kasnije je nekoliko engleskih i nemačkih teologa naglašavalo budući karakter milenijuma. Ipak su neki prihvatali i pogrešna mišljenja, kao, na primjer, Johan Bengel (Johann Bengel, 1687-1752), koji je zastupao ideju o dva milenijuma: o prvom na Zemlji kada će Sotona biti vezan, i drugom na Nebu, kada će pravednici vladati.

 

5) Pojava postmilenijalizma

Daniel Vitbi (Daniel Whitby, 1638-1726) rođen je u Engleskoj i obrazovan na Triniti koledžu u Oksfordu. Postao je rektor crkve Sv. Edmunda u Salisberiju i vrlo plodan pisac. U svom dvotomnom djelu „Parafraza i komentar Novog Zavjeta,“ Vitbi objavljuje svoje poglede na milenijum iz Otkrivenja 20. glava.

Vitbi duhovno tumači prvo vaskrsenje povodeći se u tome za Avgustinom, ali ga ipak stavlja u budućnost. „Prvo vaskrsenje“ će, prema njemu, biti veliko izlivanje Svetoga Duha, nacionalno organizovanje Jevreja, svrgavanje pape i Turaka. Ti događaji će obilježiti početak milenijuma, kada će se jevanđelje propovijedati sa ubjedljivom snagom. Uz pomoć Svetoga Duha, crkva, sastavljena od obraćenih Jevreja i neznabožaca, krenuće da propovijeda cijelome svijetu i donijeće veliku svjetlost svim narodima. U toku tog vremena, Sotona će biti vezan i pobjede jevanđelja će potvrditi vjerodostojnost Hristovog obećanja da će biti sa svojim sledbenicima sve do kraja svijeta. Hristov drugi dolazak će se dogoditi jedino na kraju ovog slavnog zemaljskog milenijuma. Posle ovog zlatnog doba, doći će kraj i Hrist će se vratiti da sudi svima i da podigne mrtve.

Postmilenijalizam je postajao sve popularniji u toku 18. i 19. vijeka. Bilo je to vrlo optimističko gledište o položaju ljudi i potpuno je prirodno što se Hristov drugi dolazak pokušavao odgoditi za neki daleku budućnost. Ovaj posebni oblik milenijalizma u Sjevernu Ameriku je uveo Džonatan Edvards (Jonathan Edwards), najistaknutiji teolog Velikog Probuđenja. Njegove poglede je prihvatio i njegov slavni unuk Timoti Dvajt (Timothy Dwight, 1752-1817), koji je postao predsjednik Jejla (Yale) i poznat kao propovjednik, pisac i administrator. Postmilenijalizam je postao karakteristika intelektualnih hrišćana 18. i 19. vijeka u Americi i Evropi. Taj pogled je čovjeku osiguravao mogućnost da sarađuje sa Bogom u uspostavljanju milenijuma na Zemlji i zlatnog doba koje je on donosio. Drugim riječima, čovjek ovakav kakav jeste može se moralno popraviti uz pomoć crkve da dostigne prosperitet i mir na zemlji.

Ovaj posebni pogled je i dalje preovladao u Sjevernoj Americi sredinom 19. vijeka i suprotstavljao se premilenijalnom gledištu Adventnog pokreta, i to ne samo u postavljanju datuma drugog Hristovog dolaska, već i u mišljenju da će Hrist doći iznenada u vrijeme kada će zlatno doba još predstavljati budućnost crkve na Zemlji. Rani adventistički pisac Džejms Vajt (James White) ovako je opisao to gledište: „Ovo popularno gledište smatra da će se cijeli svijet obratiti i da će svi ljudi postati sveti. To srećno stanje stvari, kažu oni, potrajaće hiljadu godina, i Hrist će u toku tog vremena duhovno vladati zajedno sa svojim narodom.“

Postmilenijalizam se nalazio na vrhuncu, dok je adventizam bio u povoju. Jedna uticajna knjiga, „Drugi dolazak“ (Second Advent) Dejvida Brauna (David Brown), škotskog prezbiterijanskog pastora, pojavila se 1846. godine (revidirana 1849). Mnogo godina ovo djelo je bilo priznato kao standardno djelo o postmilenijalnom gledištu. Drugo značajno djelo, koje je zastupalo ovo gledište napisao je Čarls Hodž (Charles Hodge, 1871), profesor na Prinstonu pod naslovom „Sistematska teologija“ (Systematic Theology). Među druge uticajne teologe sa Prinstona koji su zastupali ovo gledište spadaju V.G.T. Šed (W.G.T. Shedd), R.L. Dabni (R.L. Dabney), B.H. Smit (B.H. Smith), A.H. Strong i B.B. Varfild (B.B. Warfield).

U drugom dijelu 20. vijeka polako se topila podrška postmilenijalnom gledištu. Teške okolnosti u toku tog vijeka, sa dva svjetska rata, sa stalnim porastom nasilja i nehumanog postupanja čovjeka prema čovjeku pomračili su ovo slavno viđenje budućnosti. Sukob oko milenijuma danas se pretežno vodi između amilenijalista i premilenijalista.

 

6) Ponovna pojava amilenijalizma

Kao što je već bilo opisano, Avgustin je prvi sistematizovao amilenijalističku šemu tumačenja Otkrivenja 20. glava. Njegovi pogledi su bili izuzetno uticajni i postali su tradicionalno gledište i katolicizma i protestantizma. U velikoj mjeri Avgustinov amilenijalizam i danas prevladava u „konzervativnim reformatorskim i prezbiterijanskim crkvama“ (LaRondelle, septembar 1982).

Amilenijalizam se javlja u različitim oblicima. Na primjer, njemački teolog iz 19. vijeka Teodor Klifot (Theodor Kliefoth) smatra da se milenijum odnosi na neko međuvrijeme. Umjesto da se usredsređuje na crkvu na Zemlji između dva Hristova dolaska, njegov pogled se bavi vladavinom svetih na Nebu prije vaskrsenja. Drugi primjer je pogled teologa H. Bitenharta (H. Bietenhard) o kraju istorije, koji tvrdi da milenijum treba da bude „poslednji period vladavine Hrista nad ovim vremenom“ i „samo konačna faza i puno otkrivanje mesijanskog carstva.“ U to vrijeme, „crkva će se pokazati kao milenijalna crkva i Sotona će biti vezan“ (Berkouwer, 299). Neki amilenijalisti govore da hiljadu godina iz Otkrivenja 20. glava odgovaraju sadašnjem vremenu. Drugi ne nalaze da je taj vremenski period uopšte posebno važan.

 

7) Oživljavanje premilenijalizma

U 19. vijeku budi se živi interes prema proučavanju proročanstava, a svijest o skorom dolasku Isusa Hrista počinje se širiti Engleskom i Amerikom. Mnogi ljudi se priključuju pokretima za proučavanje proročanstava i počinju objavljivati premilenijalni dolazak Isusa Hrista u skladu s istorijskom metodom tumačenja proročanstava.

Henri Dramond je organizovao niz proročkih konferencija u Alberi Parku u vremenu od 1826. do 1830. koje su se održavale u znaku premilenijalnog, istorijskog tumačenja Otkrivenja. Edvard Irving je svoj uticaj uložio u širenje premilenijalnog pokreta.

Zahvaljujući kasnijim biblijskim konferencijama u Pauerkurt Hausu (Powercourt House) pojavila su se dva nova tumačenja: futurizam i darbiizam. Futurizam je u stvari bio novo oživljavanje proročkog sistema španskog jezuite Ribere, čije je djelo 1590. godine premjestilo naglasak sa papstva kao antihrista na neku buduću osobu koja će progoniti crkvu u toku tri i po doslovne godine. Ovo gledište je proučavano na proročkim konferencijama po cijeloj Engleskoj i Americi i ponovo je vratilo premilenijalizam na vodeće mjesto.

Drugo krilo premilenijalizma pokrenuo je Džon Nelson Darbi (J.N. Darby, 1800-1882), pripadnik Plimutske Braće. On je postao jedna od vodećih ličnosti na konferencijama u Pauerkurtu. Plodan pisac, postao je poznat kao moderni osnivač dispenzacionalizma. Darbi je zastupao mišljenje da će crkva biti potajno uzeta na Nebo prije početka velike nevolje, što je postalo karakteristika ovog sistema. Šest puta je posjetio Sjedinjene Države između 1859. i 1874. godine i na taj način je dispenzacionalizam uhvatio korjena u tom dijelu svijeta. Proročke i biblijske konferencije i pokret koji se iz njih razvio bili su posledica tog interesa i mnogi proučavaoci Biblije su učestvovali na konferencijama kao što su bile one u Nijagari od 1883. do 1897. godine. Kako je vrijeme prolazilo, učesnici su se podijelili na one koji prihvataju potajno odvođenje crkve prije početka velike nevolje i na one koji vjeruju da će crkva morati da prođe kroz taj teški period. Ova poslednja grupa je kasnije postala poznata kao grupa post-tribulacionista.

Među uticajnim sledbenicima Darbijeve pretribulacionističke grupe bio je C.I. Skofild (C.I. Scofield, 1843-1921), koji je izdao uticajnu Skofildovu referentnu Bibliju. On je kasnije imao veliki uticaj na širenje dispenzacionalističkog učenja. Premilenijalizam je uvijek predstavljao vrlo važan aspekt dispenzacionalizma, a zemaljski milenijum posle Hristovog drugog dolaska uvijek je imao istaknuto mjesto u njegovim učenjima. Međutim, među pripadnicima ove škole ima i razlika u gledištima.

Danas su premilenijalisti podijeljeni u dvije osnovne grupe: istorijski premilenijalisti i dispenzacionalistički premilenijalisti. Obje grupe smještaju milenijum između dva stvarna vaskrsenja; obje vjeruju da će carstvo biti proglašeno posle slavnog Hristovog drugog dolaska, kratko vrijeme posle vremena progonstva vjernih. Obje vide milenijalno carstvo na ovoj Zemlji. Međutim, dok istorijski premilenijalisti smatraju crkvu pravim Božjim Izraelom, dispenzacionalistički premilenijalisti očekuju da će se starosavezna proročanstva o Izraelu ostvariti doslovnim obnavljanjem jevrejske nacije i njenog Hrama u Jerusalimu.[1] Drugim riječima, razlika u gledištima se svodi na dominaciju crkve ili dominaciju Jevreja. Čovjek u grijehu želi da izdominira pred poraženim suparnicima.

Možemo zaključiti da su pogrešnim predstavama o milenijumu kumovali „crkveni oci“ koji su koristili apokrifne i okultne izvore za formiranje svojih gledišta, Jevreji sa svojim fantazijama o dominantnoj naciji, koje je dominantna crkva samo pandan, zatim jezuitski teolozi u namjeri poništavanja rezultata protestantske Reformacije, te konačno dispenzacionalisti i otpalo hrišćanstvo koje se nalazi u nekoj vrsti procjepa i kompromisa sa ranije lansiranim zabludama.

______________________

[1] Kako izgleda klasično dispenzacionalističko tumačenje milenijuma, može se vidjeti na ovoj stranici.