Simulacija

Francuski pisac i filozof Žan Bodrijar (Jean Baudrillard, 1929-2007) napisao je poznato djelo „Simularkumi i simulacija“ (Simulacres et Simulation) u kojem autor nastoji istražiti veze između realnosti, simbola i društva, naročito značenja i simbolizam kulture medija uključenih u konstruisanju i razumijevanju dijeljene egzistencije.

Simularkumi su kopije koje prikazuju stvari koje ili nemaju original ili više nemaju original. Simulacija je imitacija vršenja nekog procesa u stvarnom svijetu ili sistemu tokom vremena.

Simularkum nije ono što prikriva istinu – to je prikaz stvari koji prikriva da nema ničega. Veoma je interesantno zapaziti da se Knjiga Propovjednikova koju je napisao mudri Solomon bazira na sličnoj filozofiji.

Bodrijar tvrdi da je naše sadašnje društvo zamijenilo svu realnost i značenje sa simbolima i znacima, i da je ljudsko iskustvo simulacija realnosti. Štaviše, ovi simularkumi nijesu prosto razmišljanje o realnosti, niti čak obmanjivačka razmišljanja o realnosti, oni se ne zasnivaju na realnosti niti je skrivaju, oni jednostavno prikrivaju da ništa poput realnosti nije relevantno za naše sadašnje shvatanje života. Simularkum na koji Bodrijar ukazuje su značenja i simbolizam kulture medija koji konstruišu realnost koja se opaža, stečeno shvatanje po kojem se naši životi i dijeljeno iskustvo očitavaju. Bodrijar je vjerovao da je društvo postalo tako prezasićeno ovim simularkumima da su naši životi tako prezasićeni sa tim konstrukcijama društva da su sva značenja postala beznačajna budući beskonačno promjenljiva.

Simularkum i simulacija ocrtavaju poredak znakova u četiri faze:

1. Prva faza je vjerni lik/kopija, gdje vjerujemo, što može biti tačno, da je znak „odraz sadržajne realnosti“, dobra pojava, koju Bodrijar naziva „svetim poretkom“.
2. Druga faza je izopačenje realnosti, kada dolazimo do vjerovanja da je znak nevjerodostojna kopija, koja „maskira i denaturalizuje“ realnost kao „zla pojava – iz poretka koji je štetan i zao“. Ovdje nam znaci i slike ne otkrivaju vjernu realnost, već mogu nagovještavati postojanje prikrivene realnosti koju sam znak ne može sažeti.
3. Treća faza maskira odsustvo sadržajne realnosti, gdje znak pretenduje da bude vjerna kopija, ali on je kopija bez originala. Znaci i slike polažu pravo da predstavljaju nešto stvarno, ali se ne događa nikakva reprezentacija i proizvoljne slike prosto sugerišu stvari na koje se ne odnose. Bodrijar ovo naziva „poretkom bajanja“, režimom semantičke algebre gdje je svo ljudsko značenje vještački prizvano da izgleda kao referenca na hermetičku istinu.
4. Četvrta faza je čisti simularkum, u kojoj simularkum nema nikakav odnos prema bilo kojoj realnosti. Ovdje znaci prosto održavaju druge znake i svako polaganje prava na realnost slika ili znakova proističe samo iz poretka drugih takvih tvrdnji. Ovo je režim totalne jednakosti, gdje kulturalni produkti ne moraju više čak ni da se pretvaraju da su stvarni u naivnom smislu, zato što su životna iskustva konzumenata takva da su predominantno vještačka, tako da se čak i polaganje prava na realnost očekuje izraziti vještačkim, „hiperrealnim“ terminima.

„Simularkum i simulacija“ identifikuju tri tipa simularkuma, svaki sa svojim istorijskim periodom:

1. Prvi red je povezan sa pred modernim periodom, gdje je reprezentacija jasno vještačko obilježje realne stvari. Unikatnost objekata i situacija označava ih kao nereproduktivno realne i značenje očito teži ka ovoj realnosti.
2. Drugi red je povezan sa modernizmom Industrijske revolucije, gdje se razlike između reprezentacije i realnosti lome zbog množenja mas-reproduktivnih kopija stvari, pretvarajući ih u robu. Sposobnost robe da imitira realnost prijeti da zamijeni autoritet originalne verzije, jer kopija je „realna“ koliko i njen prototip.
3. Treći red je povezan sa postmodernističkim kasnim kapitalizmom, gdje simularkum prethodi originalu i razlika između realnosti i reprezentacije iščezava. Postoji samo simulacija, a originalnost postaje potpuno besmislen koncept.

Prema Bodrijarovim teorijama, nedostatak razlikovanja između realnosti i simularkuma proističe iz nekoliko fenomena:

1. Savremeni mediji, uključujući televiziju, film i internet, koji su odgovorni za zamagljivanje linije između proizvoda koji su potrebni (da bismo živjeli život) i proizvoda za kojima je potreba stvorena komercijalnim predstavama.
2. Razmjena vrijednosti, u kojoj se vrijednost robe zasniva na novcu umjesto na korisnosti, pri čemu se i sama korisnost kvantifikuje i definiše u monetarnim terminima kako bi se pomogla razmjena.
3. Multinacionalni kapitalizam, koji razdvaja proizvedena dobra iz biljaka, minerala i drugih prvobitnih materijala i procesa (uključujući ljude i njihov kulturalni kontekst) korišćenih za njihovo pravljenje.
4. Urbanizacija, koja razdvaja ljude od neljudskog svijeta, i re-centrira kulturu oko produktivne propustljivosti sistema tako je velika da uzrokuje otuđenje.
5. Jezik i ideologija, u kojoj jezik postepeno postaje uhvaćen u produkciji odnosa moći između društvenih grupa, posebno kad moćne grupe ustanovljavaju same sebe makar dijelom u monetarnim terminima.

Specifična analogija koju Bodrijar koristi je pripovjetka koja potiče iz djela „O egzaktnosti u nauci“ (On Exactitude in Science, Luis Borges). U toj priči jedna velika Imperija napravila je mapu koja je bila tako detaljna i velika kao sama Imperija. Stvarna mapa je povećavana i uništavana kako je Imperija osvajala ili gubila teritoriju. Kad se Imperija raspala, sve što je ostalo bila je mapa. U Bodrijarovoj interpretaciji, mapa je recipročno ta gdje ljudi žive, simulacija realnosti gdje narod Imperije provodi svoje živote osiguravajući svoje mjesto u predstavi koja je odgovarajuće okružena i detaljisana od strane sastavljača mape, ili, recipročno, to je realnost nastala iz kraha nepravilne upotrebe.

Tranzicija od znakova koji disimuliraju nešto do znakova koji disimuliraju da ne postoji ništa, označava odlučujuću prekretnicu. Prvo implicira teologiju istine i tajnost (kojoj pojam ideologije još uvijek pripada). Drugo inauguriše doba simularkuma i simulacije, u kojem više nema nikakvog Boga da prizna i potvrdi svoje, niti ikakvog poslednjeg suda za odvajanje istinskog i lažnog, realnog od vještačkog uskrsnuća, pošto je sve već mrtvo i podignuto unaprijed.

Kad Bodrijar upućuje na „precesiju simularkuma“ u „Simularkumu i simulaciji“, on ukazuje na način kako simularkum prethodi stvarnome u gore navedenom smislu, prije nego na sukcesiju istorijskih faza slike. Nadovezujući se na „O egzaktnosti nauke“, on dokazuje da baš kao što u savremenom društvu simulirana kopija nadomješta i pretiče originalni objekat, tako je i mapa prethodila geografskoj teritoriji. Na primjer, prvi Rat u Zalivu (koji je Bodrijar kasnije koristio kao demonstraciju): slika rata je prethodila stvarnom ratu. Rat nije došao kad su ga vodili suveren protiv suverena (ni kad je odobreno ubijanje u svrhu potiranja i strateške neutralizacije; niti čak, ispravno govoreći, kad su ispaljeni hici), već je prije rat došao kad je društvo uopšteno bilo ubijeđeno da dolazi.

Otuda, mapa je ta koja prethodi teritoriji – precesija simularkuma – mapa je ta koja začinje teritoriju, i ako bismo oživjeli pripovjetku danas, to bi bila teritorija čije krhotine lagano trule po mapi.

 

Osvrt na Bodrijarovu filozofiju

Bodrijar razvija, kako je on to imenovao, „teoriju fikcije“, odnosno kako je takođe nazvao „teoriju simulacije“ ili „teoriju anticipacije“. Takva teorija namjerava da simuliše, zahvati i predvidi istorijske događaje, za koje on vjeruje da neprekidno nadmašuju sve savremene teorije. Trenutna situacija, on tvrdi, je fantastičnija od najfikcionalnije naučne fantastike, ili bilo kojih teorijskih projekcija futurističkog društva. Zato teorija može samo da pokuša da zahvati današnjicu u pokretu i da pokuša da predvidi budućnost.

Ipak Bodrijar ima slabe rezultate kao društveni i politički analitičar i prognostičar. Kao politički analitičar, Bodrijar je često promašivao temu i bio površan. U eseju „Anoreksične ruine“ objavljenom 1989-e, on je čitao Berlinski zid kao znak zamrznute istorije, jedne anoreksične istorije, u kojoj ništa više ne može da se dogodi, markirajući to kao „nedostatak događaja“ i kraj istorije, uzimajući Berlinski zid kao znak stagnacije između komunizma i kapitalizma. Nedugo zatim, vrlo značajni događaji su uništili zid koji je Bodrijar tumačio kao trajan i tako otvorili novu istorijsku eru.

Ćorsokak Hladnog rata Bodrijar je dugo tumačio kao početak zamrznute istorije u kojoj nikakva značajna promjena ne može da se dogodi. Još u razmišljanjima iz sredine 1970-ih, on je predstavio rat u Vijetnamu kao „alibi“ za uključivanje Kine, Rusije i na kraju Vijetnama u racionalizovaniji i modernizovaniji svjetski ekonomski i politički poredak, i u njegovoj knjizi o Zalivskom ratu on ponavlja tu tvrdnju, tako ne uspijevajući da vidi stvarne političke uloge i razloge za Vijetnamski rat, kao i značaj borbi između kapitalističkog i komunističkog bloka.

Za Bodrijara Kule bliznakinje Svjetskog trgovinskog centra u Njujorku takođe su simbolizovale zamrznutu istoriju i stagnaciju između dva sistema – kapitalizma i komunizma. U cjelini, Bodrijar vidi istoriju kao razvijeno povećanje tehnološke racionalnosti koje se pretvara u sopstvenu suprotnost, dok sistem uključuje sve više elemenata, proizvodeći sve napredniji tehnološki poredak koji onda postaje iracionalan zbog svoje prekomjernosti, iluzija, i nepredvidljivih posledica koje proističu iz njega. Ovaj model apstraktne analize, ipak, opstruira specifičnije istorijske determinante koje bi analizirale kako je konstruisana i kako funkcioniše tehnološka racionalnost, i kako i zašto nije uspješna. On takođe prikriva nered i zbrku koji su stvorili krize i restrukturiranje globalnog kapitalizma, uspon fundamentalizma, etničke sukobe i globalni terorizam koji su se oslobodili dijelom kao odgovor na globalnu racionalizaciju tržišnog sistema i na slom bipolarnog svjetskog poretka. Bodrijarove refleksije o Zalivskom ratu imaju sličnu poziciju, posmatrajući taj rat kao pokušaj Novog Svjetskog Poretka da još više racionalizuje svijet, tvrdeći da je Zalivski rat zapravo služio da bi se Islam uveo u Novi Svjetski Poredak. Prvi tekst nazvan „Zalivski rat se neće dogoditi“ je prvobitno objavljen par dana prije stvarnog početka oružanih sukoba i u njemu se ponavlja njegova ranija teza o „slabim događajima“ i zamrznutoj istoriji. Suprotno Bodrijarovom tvrđenju, Zalivski rat se jeste dogodio, ali to ga nije odvratilo od objavljivanja novog teksta u kome tvrdi dok rat još traje, da se on „ne događa stvarno“ i posle rata nastavlja da tvrdi da se „rat nije dogodio“ – zaključujući da je to bio medijski spektakl a ne pravi rat. Redukovanje kompleksnih događaja kakvi su ratovi na kategorije kao što su simulacija ili hiperrealnost baca svjetlo na virtualnu i tehnološku dimenziju medijskih događaja, ali briše sve njihove konkretne determinante. a ipak, bodrijarovske postmoderne kategorije pomažu u shvatanju nekih mehanizama kulture življenja u medijskim i kompjuterskim svjetovma gdje ljudi izgleda da uživaju da se prepuste simuliranim događajima (to potvrđuju fasciniranost zalivskim ratom 1991-e, suđenja O.J. Simpsonu tokom 1994-96, Klintonov seks skandal i mnogi drugi medijski spektakli iz 1990-ih, kao i teroristički napad 11-og septembra na početku trećeg milenijuma).

Nedugo posle terorističkog napada 11-og septembra 2001-e, Bodrijar je napisao tekst L’esprit du terrorisme objavljen 2-og novembra 2001-e u Le Monde. Bodrijar u tom tekstu tvrdi da su napadi na Svjetski trgovinski centar i Pentagon konstituisali „jak događaj“, da su napadi bili „ultimativni događaj, majka svih događaja, čist događaj koji ujedinjuje u sebi sve događaje koji se nikad nisu desili. „Štrajk događaja“, objavljuje Bodrijar, je završen i od ovog trenutka on nastavlja da se intenzivno fokusira na dinamiku i događaje savremene istorije.

Ipak, Bodrijarovom mišlju je zavladao 9/11 i potonji teroristički rat koji je demonstrirao neprekidan značaj nekih od njegovih ključnih kategorija i inspirisao neke od najprovokativnijih njegovih djela. Bodrijar je dugo pisao o terorizmu a fokus mu je bio na globalizaciji kada se desio napad 9/11. On je brzo reagovao sa člankom u Le monde, uskoro prevedenom i proširenom u jednu od najizazovnijih i najkontraverznijih knjiga o spektaklu terora, „The Spirit of Terrorism: And Requiem for the Twin Towers“ iz 2002-e. Za Bodrijara, napad 9/11 predstavlja novu vrstu terorizma, koja izlaže „formu akcije koja igra igru, i drži u šaci pravila igre, isključivo s ciljem da ih prekrši… oni su preuzeli sva oružja dominantne moći.“ To jest, teroristi u Bodrijarovom čitanju, su iskoristili avione, kompjuterske mreže i medije povezane sa Zapadnim društvima da proizvedu spektakl terora. Napad je izazvao globalni spektar terora zbog kojeg je sam sistem globalizacije i Zapadnog kapitalizma i kulture bio ugrožen „duhom terorizma“ i potencijalnim terorističkim napadima bilo kad i bilo gdje. Posle 9/11 niko više ne može da bude siguran u svoju sigurnost. Za Bodrijara, „govori i komentari posle 11-og septembra odaju ogromnu post-traumatsku reakciju kako na sam događaj tako i na fascinaciju koju on izaziva. Moralna osuda i sveti savez protiv terorizma su direktno proporcionalni ogromnoj radosti koja se osjetila pri gledanju uništenja ove globalne supersile.“ Bodrijar primjećuje da je nada terorista bila da će sistem prenagliti sa reagovanjem na mnogostruke izazove terorizma: „Teroristički je model da se izazove jedan suvišak realnosti, i natjera sistem da se uruši ispod tog suviška.“ Prema Bodrijarovom viđenju, napad 9/11 je predstavljao „sudar pobjedničke globalizacije u ratu sa samom sobom“ i otkrio „četvrti svjetski rat“. „Prvi je stavio tačku na evropsku prevlast, drugi tačku na nacizam; a treći na komunizam. Svaki nas je doveo korak bliže do jedinstvenog svjetskog poretka današnjice, koji se sada bliži svom kraju, svuda se sukobljava, svuda bori sa neprijateljskim silama. Ovo je rat fraktalne kompleksnosti, koji se vodi po cijelom svijetu protiv pobunjenih jedinki, koje u maniru antitijela, pojačavaju otpor u svakoj ćeliji.“ Posle početnog objavljivanja njegove reakcije u francuskim novinama i njegovog skorog prevoda na engleski i druge jezike, Bodrijara su optužili za opravdavanje terorizma kad je izjavio za Le Monde: „Zato što je to bila ta arogantna supersila [SAD] koja je izrodila i nasilje koje se sada širi svijetom i terorističku imaginaciju koja (bez da mi to znamo) boravi unutar svih nas. Da je cio svijet bez izuzetaka sanjao o ovom događaju, da niko nije mogao sem da sanja o destrukciji tako moćne hegemonije – ta činjenica je neprihvatljiva za moralnu savjest Zapada. A ipak to je uprkos svemu, činjenica, činjenica koja se odupire emocionalnom nasilju svih retoričkih zavjera da se ona sakrije. Na kraju, to su bili oni koji su to učinili, ali mi smo ti koji su to željeli.“

Bodrijar se branio od optužbi da su takva razmišljanja stvorila zarazan anti-amerikanizam odnosno legitimisala terorizam, tvrdeći: „Ja ne veličam ubistvene napade – to bi bio idiotizam. Terorizam nije savremeni oblik revolucije protiv ugnjetavanja i kapitalizma. Nijedna ideologija, nikakva borba za objektivnošću, čak ni islamski fundamentalizam, ne mogu to da objasne… Nisam veličao ništa, optužio nikoga, ništa opravdavao. Ne treba miješati glasnika sa porukom koju prenosi. Ja sam pokušao da analiziram ovaj proces kroz koji neograničeni razvoj globalizacije kreira uslove za sopstvenu destrukciju.“ [French Toast. America wanted Sept. 11] I zaista, Bodrijar je uradio nekoliko vrlo provokativnih prikaza globalizacije. U „The Violence of the Global“, on razlikuje globalno i univerzalno, povezujući globalizaciju sa tehnologijom, tržištem, turizmom i informacijom nasuprot identifikaciji univerzalnog sa „ljudskim pravima, slobodom, kulturom i demokratijom“ (This is the Fourth World War: The Der Spiegel Interview With Jean Baudrillard, translated by Samir Gandesha, in). Dok, „globalizacija izgleda da je ireverzibilna,… univerzalizacija kao da je na putu da nestane.“ Na drugom mjestu, Bodrijar piše:  „…ideja slobode, nova i skorašnja ideja, već iščezava iz misli i svijesti, i liberalna globalizacija dolazi u potpuno suprotnom obliku – globalizacija policijske države, totalna kontrola, teror zasnovan na mjerama ‘reda i zakona’. Deregulacija završava u maksimumu ograničenja i zabrana, srodnim onima u fundamentalističkom društvu.“ (The Violence of the Global) Mnogi vide globalizaciju kao matriks tržišne ekonomije, tehnologije, migracije i turizma, i cirkulisanja ideja i kultura širom svijeta. Bodrijar zauzima poziciju onih u anti-globalističkom pokretu koji osuđuju globalizaciju kao suprotnost demokratiji i ljudskim pravima. Za Bodrijara, globalizacija je bazično proces homogenizacije i standardizacije koji uništava „posebnost“ i heterogenost. Prije 9/11, za Bodrijara su globalizacija i tehnološki razvoj proizvodili standardizaciju i virtualizaciju koje brišu individualnost, socijalnu borbu, kritiku pa i samu stvarnost kako sve više i više ljudi biva uvučeno u hiper i virtualne realnosti medija i sajberspejsa. Ovo nestajanje stvarnosti konstituiše „savršen zločin“ koji je subjekt istoimene knjige i koji Bodrijar razvija u „The Vital Illusion“ (2000). Bodrijar ovdje sebe predstavlja kao detektiva u potrazi za počiniteljem „savršenog zločina“, ubistva realnosti, „najznačajnijeg događaja moderne istorije“. Tema kojoj se on uvijek vraća je destrukcija i nestajanje realnog u domenima informacije i simulakruma i potonja vladavina iluzije i pojavnosti. Na jedan ničeanski način, on pretpostavlja da su ubuduće istina i realnost iluzije, da iluzije vladaju i da bi zbog toga ljudi trebalo da poštuju iluziju i pojavu i odustanu od iluzorne potrage za istinom i realnošću.

U nastavku izdvojićemo neke segmente iz Bodrijarove knjige „Simularkumi i simulacija“ kako bismo bolje shvatili njegovu filozofiju koju nije uvijek lako pratiti.

 

Od božanske ireferencije slika do nihilizma

Skrivati i pretvarati se da nemamo ono što imamo. Simulirati i pretvarati se da imamo ono što nemamo. Ono prvo upućuje na neko prisustvo, ono drugo na neko odsustvo. Ali stvar je složenija, jer simulirati ne znači pretvarati se: „Onaj koji se pretvara da od nečeg boluje može jednostavno da legne u krevet, tako da mu povjeruju da je bolestan. Onaj koji simulira neku bolest izaziva u sebi neke njene simptome.“ (Litre) Prema tome, pretvaranje ili prikrivanje ostavljaju netaknut princip stvarnosti: razlika je uvijek jasna, ona je samo maskirana. Simulacija, međutim, postavlja pitanje razlike između „istinitog“ i „lažnog“, „stvarnog“ i „imaginarnog“. Je li simulant bolestan ili nije, budući da proizvodi „prave“ simptome? S njim se ne može objektivno postupati ni kao s bolesnim, ni kao sa zdravim čovjekom. Tu psihologija i medicina zastaju pred istinom jedne sada već neutvrdive bolesti. Jer ako se bilo koji simptom može „proizvesti“, onda se svaka bolest može smatrati „izvodljivom“ i simuliranom, a medicina gubi svoj smisao, jer ona može da liječi samo „prave“ bolesti, odnosno njene objektivne uzroke. Psihosomatika se razvija na sumnjiv način, na samim granicama principa bolesti. Što se tiče psihoanalize, ona, polazeći od simptoma organske prirode, upućuje na nesvjesnu prirodu: a ova opet treba da je „istinita“, istinitija od one druge – ali zašto bi se simulacija zaustavljala na pragu nesvjesnog? Zašto „rad“ nesvjesnog ne bi mogao da bude „proizveden“ na isti način kao i bilo koji simptom klasične medicine? Tako se već proizvode snovi.

Razumije se, psihijatar tvrdi da „za svaki oblik mentalnog poremećaja postoji posebno mjesto u redosledu simptoma koji simulator ne poznaje, a čije odsustvo ne može da obmane psihijatra“. Ovo je bilo rečeno (1865) da bi po svaku cijenu bio sačuvan princip istine i da bi se izbjeglo pitanje koje postavlja simulacija – to jest, da su istina, referencija, objektivni uzrok, prestali da postoje. Šta, međutim, može da uradi medicina sa nečim što se kreće unutar i izvan bolesti, unutar i izvan zdravlja, sa nekim udvajanjem bolesti u izvjesnom diskursu koji nije ni istinit ni lažan? Šta može psihoanaliza sa udvajanjem diskursa nesvjesnog u jednom diskursu simulacije koji ne može nikad više biti razotkriven, jer nije ni lažan.

Šta može da učini vojska sa simulantima? Tradicionalno, ona ih otkriva i kažnjava, po jednom jasnom principu pronalaženja. Danas ona može da otpusti nekog vrlo dobrog simulantna, upravo kao i nekog homoseksualca, srčanog bolesnika ili „pravog“ ludaka. Čak i vojna psihologija uzmiče pred kartezijanskim jasnoćama i oklijeva da čini razliku između „pravog“ i „lažnog“, između „proizvedenog“ i autentičnog simptoma. „Ako tako dobro izigrava ludaka, to znači da jeste lud.“ I u pravu je: u tom smislu svi ludaci simuliraju, a to nerazlikovanje je najgora subverzija. Upravo se protiv nje klasičan um naoružao svim svojim kategorijama. Ali ona ih danas ponovo zapljuskuje i preplavljuje princip istine.

Izvan medicine i armije, prevashodnih područja simulacije, ta stvar upućuje na religiju i na simulakrum božanstva. U biblijskoj teologiji Bog zabranjuje da Ga ljudi predstavljaju slikama i kipovima. Ali šta božanstvo postaje kada se propagira u ikonama, kada se umnoži u kipovima-idolima? Ostaje li onda vrhovna instanca koja se naprosto ovaploćuje u slikama u neku vidljivu teologiju? Ili se izvitoperava u kipovima koji, sami, šire svoju raskoš i svoju moć fascinacije – pri čemu vidljiva mašinerija ikona zamjenjuje čistu i razumljivu ideju Boga?

Upravo su se toga bojali ikonoklasti čija vjekovna prepirka i danas traje. Baš zato što su predosjećali tu moć idola, tu sposobnost da izbrišu Boga iz ljudske svijesti.

Stari idolopoklonici su zapravo bili preteče današnjim ateistima i nihilistima, budući da su u vidu nekog nestajanja boga u ogledalu slika već odigravali njegovu smrt i njegov nestanak u epifaniji njegovih predstava (o kojima su možda znali da su čista igra, ali da je upravo to bila velika igra – znajući, takođe, da je opasno razotkrivati slike, jer one kriju da nema ničeg iza njih, tj. da nema stvarnog Boga).

Tako će raditi jezuiti, koji će svoju politiku zasnivati na „virtuelnom nestanku Boga i na svjetovnoj i spektakularnoj manipulaciji savjestima – nestanku Boga u epifaniji moći – kraju transcendencije koja služi još samo kao alibi jednoj sasvim slobodnoj strategiji uticaja i znakova. Iza baroka slika krije se siva eminencija politike. Prema tome, ulog je u svemu tome bila ubitačna moć slika, ubica stvarnog, ubica sopstvenog modela, kao što su vizantijske ikone mogle bili ubice božanskog identiteta. Toj se ubitačnoj moći suprotstavlja moć predstava kao dijalektička moć, vidljivo i razumljivo prenošenje stvarnog. Sva zapadna vjera i povjerenje angažovali su se u tom poduhvatu reprezentacije: da jedan znak može ukazivati na dubinu smisla, da se jedan znak može zamjenjivati za smisao i da nešto – razumije se, Bog – služi kao podloga za tu zamjenu. Ali ako se sam Bog može simulirali, šta znači svesti ga na znake koji o njemu svjedoče? Onda cio sistem gubi svaku težinu, i samo je još samo jedan džinovski simulakrum – ne nestvaran, nego oponašajući, to jest, privid koji se nikad više ne razmjenjuje za stvarno, nego se mijenja u sebi samom, u jednom neprekidnom kruženju čija referencija i obim nigdje ne postoje.

 

Nadstvarno i imaginarno

Diznilend je savršen model svih vrsta isprepletenih simulakruma. To je prije svega jedna igra iluzija i fantazama: tu su gusari, Granica, Budući svijet, itd. Taj imaginarni svijet je navodno uzrok poslovnog uspjeha. Ali masu svijeta, bez sumnje, mnogo više privlači društveni mikrokosmos, religiozno, minijaturizovano uživanje Amerike, njenih ograničenja i njenih radosti. Parkira se napolju, staje u red unutra, na ulazu vas potpuno napuštaju. Jedino je fantazmagorija u tom imaginarnom svijetu ona nježnost i toplina koje su inherentne masi, kao i dovoljan i pretjeran broj mehanizama pogodnih da održe afekt mnoštva. Kontrast sa apsolutnom usamljenošću parkinga – pravog koncentracionog logora – jeste totalan. Ili, bolje rečeno: unutra, cijela lepeza mehanizama magnetski privlači masu u dirigovane tokove – a napolju je usamljenost usmjerena na samo jedan mehanizam: automobil. Jednom izvanrednom koincidencijom (koja je, bez sumnje, rezultat čarobnosti svojstvene tom univerzumu) taj zamrznuti svijet djetinjstva zamislio je i ostvario jedan čovjek koji je danas i sam duboko zamrznut: Volt Dizni, koji očekuje svoje uskrsnuće na 180° ispod nule.

U Diznilendu se, dakle, svugdje ocrtava objektivni profil Amerike, sve do morfologije pojedinaca i mase. Sve su vrijednosti tu egzaltirane putem minijature i stripa. Otuda i mogućnost (koju je veoma dobro ostvario Edvin L. Marin u djelu Utopike, igre prostora) jedne ideološke analize Diznilenda: to je sažetak američkog načina života, panegirik američkih vrijednosti, idealizovana transpozicija jedne protivrječne stvarnosti. To je tačno. Ali u tome se krije i nešto drugo i sama ta „ideološka“ osnova služi kao pokriće jednoj simulaciji treće vrste: Diznilend svojim postojanjem, zapravo, prikriva činjenicu da je „stvarna“ zemlja, „stvarna“ Amerika, u stvari, Diznilend (pomalo kao što zatvori svojim postojanjem prikrivaju da je, zapravo, cjelokupno društvo u svojoj banalnoj sveprisutnosti zatvorsko). Diznilend je postavljen kao imaginaran, kako bi podržao vjerovanje da je sve ostalo stvarno, mada Los Anđeles i Amerika, koji ga okružuju, više nisu stvarni, nego spadaju u vrstu nadstvarnog i simulacije. Ne radi se više o nekoj lažnoj predstavi stvarnosti (ideologiji), radi se o prikrivanju da stvarno više nije stvarno, dakle, o spašavanju principa stvarnosti. Ono što je u Diznilendu imaginarno nije ni istinito ni lažno, to je neka mašina razuvjeravanja podešena da u suprotnom polju regeneriše fikciju stvarnog. Otuda slabost tog imaginarnog, njegova infantilna degenerisanost. Taj svijet želi da bude djetinjast kako bi izazvao vjerovanje da su odrasli drugdje, u „stvarnom“ svijetu, i prikrio činjenicu da je prava infantilnost svugdje – a upravo infantilnost samih odraslih koji dolaze ovamo da bi ovdje izigravali djecu i stvarali iluziju o svojoj stvarnoj infantilnosti.

Diznilend: prostor za regeneraciju imaginarnog, kao što su drugdje fabrike za obradu otpada. Svugdje danas treba reciklirati otpatke, a snovi, fantazmi, istorijska, bajkovita, legendarna imaginacija djece i odraslih takođe su otpadak, prvo veliko toksifičko izbacivanje jedne nadstvarne civilizacije. Diznilend je prototip te nove funkcije na mentalnom planu. Ali iste su prirode instituti za seksualno, psihičko, somatsko obnavljanje kojih je Kalifornija prepuna. Ljudi se više ne gledaju, ali za to postoje instituti. Više se ne dodiruju, ali postoji kontaktoterapija. Više ne hodaju, ali se bave trčanjem, „džogingom“, itd. Svugdje se prerađuju, obnavljaju izgubljene funkcije, ili izgubljeno tijelo, ili izgubljenu društvenost, ili izgubljen ukus za jelo. Ponovo se izmišlja oskudica, askeza, nestala divlja prirodnost: natural food, health food, yoga…

Dokazuje se, ali na drugom nivou, ideja Maršala Salinsa da upravo tržišna ekonomija, a nikako priroda, dovodi do nestašice: tu, na sofisticiranim granicama jedne tržišne ekonomije, ponovo se pronalaze nestašica/znak, nestašica/privid, simulirano ponašanje nerazvijenog (uključujući tu i usvajanje marksističkih teza) koji pod vidom ekologije, energetske krize i kritike kapitala dodaju i poslednju ezoteričnu aureolu trijumfu izvesne egzoterične kulture. Možda, međutim, izvesna mentalna katastrofa, mentalna implozija i mentalna involucija bez presedana prijete sistemu te vrste, čiji bi vidljivi znaci bili to čudno obilje, ili nevjerovatna kohabitacija najbizarnijih teorija i praksi, koja odgovara nevjerovatnoj koaliciji luksuza, neba i „love“, nevjerovatnoj luksuznoj materijalizaciji života i nepronalažljivim protivrečnostima.

 

Političko bajanje

Votergejt. Isti scenario kao i u Diznilendu (imaginarni efekat koji prikriva da ne postoji više stvarnosti izvan nego unutar granica vještačkog okvira): u tom slučaju to je efekat skandala koji krije da ne postoji nikakva razlika između činjenica i njihovog razotkrivanja (identične metode ljudi iz CIA-e i novinara Washington Posta). Ista operacija, koja nastoji da putem skandala oživi jedan moralni i politički princip, putem imaginarnog – jedan princip stvarnosti koji tone.

Otkrivanje skandala je uvijek priznanje koje se odaje zakonu. A Votergejt je naročito uspio da nametne ideju da on jeste skandal – u tom smislu on je bio operacija čudesne intoksikacije. Dobra doza ponovnog uvođenja političkog morala u svjetskim razmjerama. Mogli bismo se složiti s Burdijeovim (Bourdieu) riječima: „Svakom odnosu snaga je svojstveno da se skriva kao takav i da postiže svoju potpunu snagu samo zato što se krije kao takav“, ako ih ovako protumačimo: kapital, nemoralan i neskrupulozan, može da djeluje samo iza jedne moralne superstrukture, pa svako ko obnavlja taj javni moral (putem zgražanja, optuživanja, itd.) radi spontano za kapitalistički poredak. To su učinili i novinari Washington Posta.

Votergejt je, dakle, bio samo zamka koju je sistem namjestio svojim protivnicima – simulacija skandala u svrhu regeneracije.

Da li je neki atentat bombom u Italiji djelo lijevih ekstremista ili provokacija krajnje desnice, ili su ga izrežirali centristi da bi osramotili ekstremne teroriste i ponovo zadobili svoju uzdrmanu vlast, ili je to policijski scenario i ucjena za javnu sigurnost? Sve je to u isto vrijeme tačno, pa ni traganje za dokazom, odnosno objektivnost činjenica ne zaustavlja taj kovitlac tumačenja. To dolazi otuda što se nalazimo u logici simulacije koja nema više ničega zajedničkog sa logikom činjenica i nekim poretkom uzroka. Simulacija se karakteriše precesijom modela, svih modela nad najmanjom činjenicom – tu su najprije modeli, njihova cirkulacija, orbitalna kao cirkulacija bombe, predstavlja pravo magnetno polje događaja. Činjenice nemaju više svoju putanju, one se rađaju na raskrsnici modela, jedna jedina činjenica može da nikne iz svih modela u isti mah. Ta anticipacija, ta precesija, taj kratki spoj, ta konfuzija između činjenice i njenog modela (nema više odstojanja u smislu, ni dijalektičkog polariteta, ni negativnog elektriciteta, implozije dijalektičkih polariteta) – upravo ona svaki put ostavlja mjesto za sva moguća tumačenja, čak i najprotivrječnija – sva istinita, po tome što je njihova istina da s razmjenjuju kao i modeli iz kojih proističu, u jednom uopštenom ciklusu.

Sve se mijenja u svoj obrnuti termin da bi preživjelo u svom prečišćenom obliku. Sve vlasti, sve institucije govore o sebi poričući se, kako bi pokušale da simulacijom smrti izbjegnu svoju stvarnu agoniju. Vlast može da izrežira sopstveno ubistvo da bi ponovo našla neki vid postojanja i zakonitosti. Tako su, na primjer, američki predsjednici, Kenedijevi, umirali jer su još posjedovali neku političku dimenziju. Drugi – Džonson, Nikson, Ford imali su pravo samo na marionetske atentate, na simulirana ubistva. Ali ipak im je bila potrebna ta aura neke vještačke prijetnje kako bi sakrili da su još samo manekeni vlasti. Kralj je nekad morao da umre, u tome se sastojala njegova moć. Danas on bijedno nastoji da izigrava svoje umiranje ne bi li se sačuvala milost vlasti. Ali ona je izgubljena. Tražiti svježu krv u sopstvenoj smrti, ponovo pokrenuti ciklus pomoću ogledala krize, negativnosti i antivlasti – to je jedino rješenje – alibi svake vlasti, svake institucije koja pokušava da razbije začarani krug svoje neodgovornosti i svog fundamentalnog nepostojanja, svog svojstva već-viđenog i već-mrtvog.

Zaborav istrebljenja dio je istrebljenja, jer je to i istrebljenje pamćenja, istorije, društvenog, itd. Taj je zaborav isto toliko bitan kao i događaj, za nas u svakom slučaju neustanovljiv, nedostupan u svojoj istini. Taj je zaborav još suviše opasan, treba ga izbrisati vještačkim pamćenjem (danas svugdje vještačke memorije brišu pamćenje ljudi, brišu ljude iz njihovog sopstvenog pamćenja). Ta će vještačka memorija bili inscenacija istrebljenja – ali kasno, isuviše kasno da bi mogla izazvati prave talase i nešto duboko uznemiriti, a pogotovo putem jednog medijuma koji je i sam hladan, koji isijava zaborav, odvraćanje i istrebljenje na još sistematičniji način, ako je to moguće, od samih logora: putem televizije. To je upravo konačno rješenje za istoričnost svakog događaja. Jevreji se ne primoravaju više ponovo da prođu kroz krematorijsku peć ili kroz gasnu komoru, nego kroz tonsku traku i TV sliku, na katodskom ekranu i na mikroprocesoru. Zaborav, uništenje time dostiže konačno svoju estetsku dimenziju – završava se u retru, koji je tu najzad uzdignut do masovne dimenzije.

Vrsta istorijske društvene dimenzije koja je još preostajala zaboravu u obliku osjećanja krivice, sramotne tajnosti, neizrečenog, čak i ne postoji više, budući da sad „cio svijet to zna“, da je cio svijet uzdrhtao i slinio suočen s istrebljenjem – što je siguran znak da se „to“ neće više nikad dogoditi. Ali ono što se tako na jeftin način, po cijenu nekoliko suza, izgoni iz pamćenja stvarno se više nikad neće dogoditi zato što se oduvijek, pa i sada, ponovo zbiva, i to upravo u onom obliku u kome se, navodno, razotkriva u samom medijumu tog navodnog egzorcizma: na televiziji. To je isti proces zaborava, likvidacije, istrebljenja, isto uništavanje pamćenja i istorije, isto, obrnuto, implozivno zračenje, ista apsorpcija bez odjeka, ista crna rupa kao i Aušvic. A htjeli bi da nas ubijede kako će TV da poništi hipoteku Aušvica time što će izazvati zračenje jednog kolektivnog osvješćenja, dok je ona njegovo produženje u drugom svojstvu, ovaj put ne više pod znakom nekog mjesta uništenja, nego jednog medijuma odvraćanja.

Da bi se sve to podgrijalo nije bila suvišna sva ona politička i pedagoška orkestracija koja je odasvud nagrnula da vrati neki smisao događaju (ovaj put televizovanom događaju). Vršena je panična učena oko mogućih posledica te emisije u mašti djece i drugih. Svi pedagozi i društveni radnici bili su mobilisani da bi filtrirali stvar, kao da je postojala neka opasnost zaraze u tom vještačkom oživljavanju! Opasnost je zapravo bila obrnuta: širenje hladnoće od hladnog, od socijalne inercije hladnih sistema, posebno televizije. Trebalo je, dakle, da se cio svijet mobiliše kako bi se došlo do obnove socijalnog, toplog socijalnog, do vruće diskusije, dakle komunikacije, polazeći od hladnog čudovišta istrebljenja. Nedostaje nam rizika, zalaganja, istorije, riječi. U tome je osnovni problem. Cilj se, dakle, sastoji u tome da se sve to proizvede po svaku cijenu, a ta je emisija mogla tome da posluži: da se kaptira vještačka toplota jednog mrtvog događaja kako bi se zagrijalo mrtvo tijelo društvenog. Otuda i korišćenje dodatnog medijuma da bi se duže iskoristilo dejstvo feed-backa: smjesta su vršene sondaže koje su sankcionisale masovni efekat emisije, kolektivno dejstvo poruke – mada te sondaže, razumije se, potvrđuju jedino televizuelni uspjeh samog medijuma. Ali ta zbrka ne treba nikad da bude uklonjena.

Zato bi trebalo da govorimo o hladnoj svjetlosti televizije, zašto je ona bezopasna za maštu (uključujući i djetinju), jer više ne prenosi ništa imaginarno, i to iz prostog razloga što više nije slika. Trebalo bi je suprotstavljati filmu, koji još raspolaže (ali sve manje, jer je sve više zaražen televizijom) intenzivno-imaginarnim – jer film jeste slika. To jest, film nije samo ekran i vizuelan oblik, nego mit, stvar koja još ima nešto od dvojnika, fantazma, ogledala, sna, itd. Ništa od toga ne postoji na televizijskoj slici, koja ne sugeriše ništa, koja magnetizira, koja je samo ekran, pa čak ni to: jedan minijaturizovan terminal koji se, u stvari, smjesta nalazi u vašoj glavi – vi ste ekran, a televizija gleda vas – terminal koji tranzistorizuje sve neurone i prolazi kao magnetska traka – kao traka, a ne kao slika.

 

Supermarket i superroba

Sa trideset kilometara unaokolo saobraćajne strelice vas upućuju ka tim velikim centrima odabiranja koja su supermarketi, ka tom hiperprostoru robe gdje se u mnogom pogledu izgrađuje jedna nova društvenost. Treba vidjeti kako on centralizuje i preraspodjeIjuje cijelu regiju i njeno stanovništvo, kako koncentriše i racionalizuje vremenske rokove, putanje, prakse – stvarajući ogromno kretanje tamo i nazad.

U suštini, tu je riječ o drugoj vrsti rada, o radu akulturacije, sučeljavanja, ispitivanja koda i društvenog suda: ljudi tu dolaze da bi našli i odabrali predmete – odgovore na sva pitanja koja mogu sebi da postavljaju; ili, bolje rečeno, tu dolaze oni sami kao odgovor na funkcionalno i usmjereno pitanje koje sačinjavaju predmeti. Predmeti više nisu roba: čak nisu baš ni znaci čiji bi smisao i poruku ljudi usvajali, nego su testovi, jer upravo oni nas ispituju, mi smo pozvani da im odgovaramo, a odgovor je sadržan u pitanju. Tako slično funkcionišu sve poruke medija: nije to ni informacija, ni komunikacija, nego referendum, neprekidni test, cirkularni odgovor, provjeravanje koda.

Nema tu reljefa, perspektive, horizonta na kome bi pogled mogao da se izgubi, nego je to jedan totalni ekran na kome reklamni panoi i sami proizvodi u svojoj neprekidnoj izloženosti igraju ulogu kao ekvivalentni i uzastopni znaci. Postoje službenici koji se jedino bave dotjerivanjem prednje scene, površinskog izgleda polica, tamo gdje bi zahvati potrošača mogli da stvore neku prazninu. Samousluživanje još više doprinosi tom odsustvu dubine: jedan isti homogeni prostor, bez posredovanja, okuplja ljude i stvari – prostor neposredne manipulacije. Ali ko manipuliše kim ili čim?

Čak i represija se kao znak integriše u taj svijet simulacije. Represija koja je postala odvraćanje samo je znak više u svijetu odvraćanja. Ekrani kontrolnog sistema protiv krađa i sami su dio dekora simulakruma. Savršen nadzor na svim tačkama zahtijevao bi tehnički aparat kontrole teži i savremeniji od same radnje. To ne bi bilo rentabilno. To je, dakle, jedna aluzija na represiju, jedno „davanje znaka“ tog poretka, koji je tu sproveden; taj znak može da koegzistira sa svima ostalima, pa čak i sa obrnutim imperativom, na primjer, onim što ga izražavaju ogromni panoi koji vas pozivaju da se opustite i da sasvim spokojno birate. Ti vas panoi zapravo vrebaju i isto tako dobro ili isto tako malo nadziru kao što to čini „policijska“ televizija. Ona vas gleda, vi sebe u njoj gledate, pomiješani s drugima, to je ono providno ogledalo potrošačke aktivnosti, igra razdvajanja i udvajanja, koja taj svijet čini zatvorenim u sebe. Supermarket je neodvojiv od auto-puteva koji do njega sa svih strana dovode i od njega odvode, od parkinga s njihovim redovima automobila, od kompjuterskog terminala – a dalje, u koncentričnim krugovima – od cijelog grada kao totalnog funkcionalnog ekrana aktivnosti. Supermarket liči na veliku montažnu fabriku, s tom razlikom što su zaposleni (ili klijenti), pošto nisu vezani za radni lanac, neprekidnom racionalnom prinudom, pokretni i razmaknuti, te čine utisak da prelaze sa jedne tačke lanca na drugi, po nekim proizvoljnim putanjama. Vremenski raspored, izbor, kupovina, takođe su proizvoljni, za razliku od radnih praksi. Ali se tu ipak zaista radi o nekom lancu, o određenoj programatskoj disciplini, čija su pravila pokrivena slojem tolerancije, lakoće i nadstvarnosti. Super- market je već više od fabrike i tradicionalnih institucija kapitala, model svakog budućeg oblika kontrolisane socijalizacije: on je retotalizovan u jednom homogenom prostoru-vremenu svih rasutih funkcija društvenog tijela i života (rada, slobodnog vremena, ishrane, higijene, saobraćaja, medija, kulture); on je prevođenje svih protivrječnih tokova u terminima integrisanih kola; on je prostor-vreme cijele jedne operacionalne simulacije društvenog života, cijele jedne stambene i saobraćajne strukture. Kao dirigovan model anticipacije, supermarket (naročito u Sjedinjenim Državama) prethodi aglomeraciji; on podstiče aglomeraciju, dok je tradicionalna tržnica bila u centru grada, mjestu gdje su se sastajali selo i grad. Supermarket je izraz cijelog jednog načina života u kome su nestali ne samo selo nego i grad da bi prepustili mjesto „aglomeraciji“, što znači stvaranju funkcionalne, potpuno označene urbane zone, čiji je ekvivalent, mikromodel na planu potrošnje. Ali njegova uloga daleko prevazilazi „potrošnju“, a predmeti u njemu više ne posjeduju specifičnu stvarnost: ono što je najvažnije, to je njihov serijalni, cirkularni, spektakularni raspored, budući model društvenih odnosa.

„Model“ supermarket može, dakle, pomoći da shvatimo šta se događa s krajem modernosti. Veliki gradovi su tokom jednog vijeka (1850-1950) vidjeli rađanje jedne generacije „modernih“ robnih kuća (mnoge su se na ovaj ili onaj način nazivale „modernim“), ali ta osnovna modernizacija, vezana za modernizaciju saobraćaja, nije poremetila urbanu strukturu. Gradovi su ostali gradovi, dok su novi gradovi satelizovani supermarketom ili shopping-centrom i u njima se saobraćaj odvija putem programirane tranzitne mreže: oni prestaju biti gradovi da bi postali aglomeracije. Pojavila se jedna nova morfogeneza koja pripada kibernetičkom tipu (to jest, koja na nivou teritorije, stanovanja, tranzita, reprodukuje molekularna scenarija upravljanja, koja su scenarija genetskog koda), a čiji je oblik nukleiran i satelitski. Supermarket kao jezgro. Grad ga, čak, iako je moderan, više ne apsorbuje. On sam ustanovljava orbitu po kojoj se kreće aglomeracija. On služi kao rasadnik, kao implant, novim agregatima, kao što to nekad čini i univerzitet ili, još uvijek, fabrika ne više fabrika XIX vijeka, ni decentralizovana fabrika koja se, ne razbijajući orbitu grada, smješta u predgrađe, nego montažna, automatizovana fabrika s elektronskim komandnim uređajima, to jest, fabrika koja odgovara potpuno deteritorijalizovanom procesu rada. Kad je riječ o takvoj fabrici, kao i o supermarketu ili novom univerzitetu, onda se tu vise ne radi o funkcijama (trgovini, radu, znanju, slobodnom vremenu) koje se autonomizuju i premještaju (što još karakteriše „moderno“ širenje grada), nego o jednom modelu dezintegracije funkcija, neodređenosti funkcija i dezintegraciji samoga grada, modelu koji je premješten van grada i tretiran kao nadstvaran model, kao jezgro jedne sintetičke aglomeracije koja više nema ničega zajedničkog s gradom. To su negativni sateliti grada koji nagovještavaju kraj grada, čak i modernog, kao određenog, kvalitativnog prostora, kao prvobitne sinteze jednog društva.

Moglo bi se pomisliti da to „rasađivanje“ odgovara nekoj racionalizaciji raznih funkcija. Ali, u stvari, od trenutka kada se neka funkcija maksimalno specijalizovala tako da može da bude u cjelini projektovana na terenu, po principu „ključ u ruke“, ona gubi svoju konačnu svrhu i postaje nešto sasvim drugo: polifunkcionalni skup „crnih kutija“ sa višestrukim input-outputom, žarište konvekcije i destrukturacije. Te fabrike i ti univerziteti nisu više fabrike ni univerziteti, a supermarketi nemaju više svojstva neke tržnice. Ti čudni novi predmeti, čiji je apsolutan model, bez sumnje, nuklearna centrala, zrače nekom vrstom neutralizacije teritorije, to je odgovarajuća sila koja iza prividne funkcije tih objekata svakako konstituiše njihovu duboku funkciju: nadstvarnost funkcionalnih jezgara koja to više uopšte nisu. Ti novi objekti su polovi simulacije oko kojih se, za razliku od starih stanica, fabrika ili tradicionalnih saobraćajnih mreža, izgrađuje nešto drugo, a ne „modernost“: izvjesna nadstvarnost, simultanost svih funkcija, bez prošlosti, bez budućnosti, operacionalnost svih pravaca. A bez sumnje se stvaraju i krize, ili čak nove katastrofe: maj 1968. započeo je u Nanteru, a ne na Sorboni, to jest, na jednome mjestu na kome se, prvi put u Francuskoj, hiperfunkcionalizacija „van zidova“ jednog centra znanja izjednačuje sa deteritorijalizacijom, sa napuštanjem, sa gubitkom funkcije i cjelishodnosti tog znanja u jednom programiranom neofunkcionalnom kompleksu. Tu je nikla nova, originalna žestina kao odgovor na orbitalnu satelizaciju jednog modela (znanja, kulture) čija je referencijalnost izgubljena.

 

Ja sam nihilista

Konstatujem, prihvatam, usvajam ogroman proces razaranja privida (i privlačnosti privida) u korist smisla (reprezentacije, istorije, kritike, itd.) koji je kapitalna činjenica XIX vijeka. Prava revolucija XIX vijeka, modernosti, sastoji se u radikalnom razaranju privida, u otrežnjavanju svijeta i njegovom prepuštanju žestini tumačenja i istorije. Konstatujem, prihvatam, usvajam, analiziram drugu revoluciju, onu XX vijeka, revoluciju postmodernizma, koja je ogroman proces razaranja smisla, ravan ranijem razaranju privida. Onaj ko napada smislom ubijen je smislom.

Dijalektička scena i kritička scena su prazne. Nema više scene. Nema terapije smisla ili terapije putem smisla: sama terapija je dio uopštenog procesa indiferencijacije. Scena same analize je postala neizvesna, slučajna: teorije su kolebljive (u stvari, nihilizam je nemoguć, jer on je još uvijek jedna očajnička ali određena teorija, jedno zamišljanje kraja, katastrofičan pogled na svijet ).

Sama analiza je, možda, presudni element ogromnog procesa zaleđivanja smisla. Višak smisla koji teorije donose, njihovo takmičenje na nivou smisla je sasvim sekundarno u odnosu na njihovu koaliciju u glacijalnoj i kvartalnoj operaciji raščlanjivanja i prozirnosti. Treba biti svjestan da analiza, ma na koji način se odvijala, ide ka zaleđivanju smisla, pomaže precesiji indiferentnih simulakruma i oblika. Pustinja se širi. Implozija smisla u medijima. Implozija društvenog u masi. Beskonačno uvećavanje mase u funkciji ubrzavanja sistema. Energetski bezizlaz. Tačka inercije.

Sudbina inercije jednog zasićenog svijeta. Fenomeni inercije se ubrzavaju (ako se može tako reći). Zaustavljeni oblici se granaju, a rast se zaustavlja u izrastaju. U tome je i tajna hipertelije, onog što ide dalje od svog sopstvenog cilja. To bi bio naš svojstveni način razaranja finalnosti: ići dalje, predaleko, u istom pravcu – razarati smisao putem simulacije, nadsimulacije, hipertelije. Poricati sopstveni cilj putem hiperfinalnosti (ljuskar, kipovi Uskršnjih ostrva) nije li to i sablažnjiva tajna raka? Odmazda izraštaja raste, odmazda brzina u inerciji. I mase su obuhvaćene tim gigantskim procesom inercije putem ubrzanja. One su taj proces koji se kao izrastaj Širi, proždire, koji poništava svaki rast i svaki višak smisla. One su taj tok, ta struja prekinuta jednom čudovišnom konačnošću.

Danas nas fascinira i strašno zanima upravo ta tačka inercije i ono što se oko nje događa (nema, dakle, više diskretnog šarma dijalektike). Ako biti nihilista znači davati prednost toj tački inercije i analizi te ireverzibilnosti sistema sve do izvesne tačke nepovratnosti, onda sam ja nihilista.

Ako biti nihilista znači biti opsjednut načinom nestajanja, a ne više načinom proizvodnje, onda sam ja nihilista. Nestajanje, afanizis, implozija, Furie des Verschwindens. Transpolitičko je prevashodna sfera načina nestajanja (stvarnog smisla, pozornice, istorije, društvenog, pojedinca). To zapravo i nije toliko nihilizam: u nestajanju, u ispražnjenom, proizvoljnom i indiferentnom obliku nema čak više ni patosa, patetike nihilizma – one mitske energije koja još čini snagu nihilizma, radikalnosti, mitskog poricanja, dramatične anticipacije. To čak više nije ni neka razočaranost sa samoočaranom, zavodljivom i nostalgičnom obojenošću razočarenja. To je naprosto nestajanje. Trag te radikalnosti načina nestajanja nalazi se već kod Adorna i Benjamina, uporedo sa nekom nostalgičnom primjenom dijalektike. Jer, postoji izvesna nostalgija dijalektike, i nema sumnje da je najsuptilnija dijalektika odmah nostalgična. Ali dublje se kod Benjamina i Adorna nalazi i jedan drugi ton – onaj izvjesne melanholije vezane za sam sistem, koja je neizlečiva i s one strane svake dijalektike. Danas upravo ta melanholija sistema izbija na površinu kroz sve ironično prozirne oblike koji nas okružuju. Ona postaje naša fundamentalna strast.

Nije to više ona mrzovolja ili ono osjećanje praznine u duši s kraja prošlog vijeka. A nije ni nihilizam koji na neki način teži da sve normalizuje putem destrukcije, strašne ozlojeđenosti. Ne, melanholija je osnovni tonalitet funkcionalnih sistema, aktuelnih sistema simulacije, programiranja i informacije. Melanholija je kvalitet inherentan načinu nestajanja smisla, načinu rasplinjavanja smisla u operacionalnim sistemima. I svi smo mi melanholični. Melanholija je ono brutalno hlađenje svojstveno zasićenim sistemima, kada je nestala nada da se uravnoteži dobro i zlo, pravo i lažno, odnosno, da se suoče neke vrijednosti iste vrste, opštija nada nekog odnosa snaga i nekog rizika. Svugdje i uvijek sistem je suviše snažan: hegemoničan. Protiv te hegemonije sistema mogu se uznositi lukavstva želje, može se lekularno odstupanje ili čak veličati kuhinja, to ne rješava prijeku nužnost potpuno otvorenog suprotstavljanja sistemu. To čini jedino terorizam. On je crta reverzije koja briše ostalo, kao što samo ironičan osmjeh briše cio jedan govor, kao što samo jedan bljesak nepriznavanja u očima roba briše svu moć i uživanje gospodara. Što je neki sistem hegemoničniji, maštu više uzbuđuje njegov najmanji neuspjeh. Čak i najsitniji izazov ima vid nekog lančanog popuštanja. Jedino ta neuobičajena reverzibilnost predstavlja danas događaj na nihilističkoj i napuštenoj političkoj sceni. Samo ona mobiliše imaginarno. Ako biti nihilista znači suprotstaviti nepodnošljivoj granici hegemonističkih sistema tu radikalnu crtu ismijavanja i nasilja, taj izazov na koji sistem mora da odgovori sopstvenom smrću, onda sam ja u teoriji terorista i nihilista, kao što su to drugi pomoću oružja. Teorijska žestina, a ne istina, jedino je sredstvo koje nam preostaje.

Ali to je utopija. Jer lijepo bi bilo biti nihilista kada bi još postojala neka radikalnost – kao što bi bilo lijepo biti terorista kada bi smrt, uključujući i smrt teroriste, još imala neki smisao. Međutim, upravo tu stvari postaju nerješive. Jer, tom aktivnom nihilizmu radikalnosti sistem suprotstavlja svoj nihilizam neutralizacije. I sistem je nihilistički, utoliko što posjeduje moć da sve, uključujući tu i ono što ga poriče, pretvori u indiferentnost. U tom sistemu i sama smrt se odlikuje svojim odsustvom. (Bolonjska stanica, minhenski Oktoberfest: mrtvi se poništavaju ravnodušnošću, tu je terorizam nehotični saučesnik cjelokupnog sistema: ne politički, nego po ubrzanom obliku ravnodušnosti čijem nametanju doprinosi). Smrt nema više ni fantazmatične ni političke scene na kojoj bi se prikazivala, odigravala, ceremonijalna ili nasilna. A to je, zapravo, pobjeda drugog nihilizma, drugog terorizma – onog svojstvenog sistemu. Nema više scene, čak više ni minimalne iluzije potrebne da bi događaji mogli dobiti snagu stvarnosti – nema više scene ni mentalne ili političke solidarnosti: šta nas se tiču Čile, Bijafra, ljudi iz čamaca, Bolonja ili Poljska? Sve se to rasplinjava na ekranu televizije. Nalazimo se u eri događaja bez posledica (i teorije bez posledica). Za smisao više nema nade. I začelo je dobro što je tako: smisao je smrtan. Ali ono čemu je nametnuo svoju prolaznu vladavinu, ono što je namjeravao da likvidira da bi nametnuo vladavinu prosvetiteljstva – prividi, oni su besmrtni, neranjivi, čak i za sam nihilizam smisla ili nesmisla. A tu počinje zavođenje. […]

 

Bodrijarovi simularkumi i simulacija: bavljenje posledicama, bez otkrivanja stvarnog uzroka

Postoji jedna ključna razlika između Solomona i Žana Bodrijara: rezultat Solomonovih filozofskih i iskustvenih istraživanja nije bio nihilizam. Iako je Solomon shvatao svu ispraznost različitih ljudskih težnji, ambicija i poduhvata, on je bio duboko svjestan više realnosti odnosno smislenosti koju može obezbijediti samo Bog – Izvor života i Tvorac.

Pogledajte kakav zaključak izvodi prava mudrost:

Dakle, ako pretjeramo u „mudrosti“, naša „mudrost“ vrlo lako može postati ludost.

Upravo otuđenje od Boga i grijeh tjeraju čovjeka u iracionalni svijet simularkuma i simulacija. Čovjek pokušava da u grijehu osmisli svoj život, da ga učini što atraktivnijim, zabavnijim, poželjnijim, ali na vještački način. Sve se simulira, uključujući i religiju gdje nalazimo prave eksperte za kreiranje simularkuma.

U tome posebno prednjače tradicionalne crkve u svom sistemu simulirane svetosti, simuliranog mučeništva, simuliranih odežda i rituala, sračunatih da fasciniraju i zarobe čula, kao i sa titulama za oslovljavanje različitih rangova u hijerarhiji sveštenstva kao što su „njegova svetost“, „visokopreosveštenstvo“, „prepodobni“, „svesvetost“, „presveti otac“ i sl. Za razliku od falsifikata, u originalu nije bilo ni pomena o bilo kakvom razmetanju i simulacijama; naprotiv, istinsko povezivanje sa Bogom uvijek je pratila poniznost i svijest o sopstvenoj grešnosti (vidi: Luka 5:8; 1. Timoteju 1:15; Isaija 6:5).

Međutim, šta god čovjek poduzeo i kako se god (lažno) predstavljao, to nikad ne može nadomjestiti prazninu nastalu kidanjem veze sa Tvorcem, otuđenjem od sebe i otuđenjem od drugih ljudi i prirode

Tehnološki „bum“ savremenog doba čini to toliko očiglednim. Dovoljno je vidjeti ljude koji sjede zajedno povodom nekog društvenog okupljanja koji, svaki za sebe, bulje u „pametne“ telefone. Oni se više „pronalaze“ u „druženju“ sa svojim simularkumima, dok su im komunikacija i društvo živih osoba sve nezanimljiviji i dosadniji.

Klasičan primjer simulacije su rijaliti programi. Iako ovakvi programi zapravo propagiraju totalitarizam post modernog društva kojemu je dopušteno da se u kontrolisanom namještenom okruženju „zabavlja“ i orgija pod svevidećim okom „Velikog Brata“, upravo je simulacija ono što privlači ljude, jer je osmišljena tako da favorizuje i popularizuje banalizam, niske strasti i potajne želje kroz interakciju „zvijezda“ (afirmisanih profesionalnih propagatora nemorala i destrukcije) i obične svjetine.

Tako se realnost sve više gubi iz ljudske svijesti i ljudi tonu u nihilizam. Bodrijarove filozofske teze, koliko god izgledale naporne za shvatanje, nedorečene ili negdje promašene, djeluju zastrašujuće jer postavljaju dijagnozu makar dijelu ljudske beznadežnosti u svijetu pod teretom grijeha, dok istovremeno teološki obrazovanom čitaocu između redova otkrivaju kontinuirano i pojačano djelovanje sila tame u navođenju i guranju čovječanstva u besmisao i propast.